Яширин касаллик: деменция ҳақида нималарни билиш зарур?

Деменция халқ орасида “яширин касаллик” деб ҳам аталади: у бир неча йил давомида сезилмайдиган даражада ривожланиши мумкин. Кўпинча бу касалликнинг кечишини секинлаштириш деярли имконсиз бўлганида аниқланади. Сўнгги пайтларда деменсия билан боғлиқ мавзу кўтарилганда тез-тез тилга олинадиган актёр Брюс Уиллисга биринчи марта нутқ бузилиши ташхиси қўйилган. Мутахассислардан ўзингизни деменциядан ҳимоя қилиш мумкинми ва кексаликда ақлнинг равшанлигини қандай сақлаш кераклигини билиб олган фойдадан ҳоли бўлмайди.

Деменция нима?

60 ёшдан ошган одамларда хотира, диққат ва нутқнинг бироз даражада бузилиши кенг тарқалган. Бу ёшга боғлиқ табиий ўзгаришларга монанд, одатда, оддий турмуш тарзига улкан тўсиқ бўлмайди. Аммо баъзи ҳолларда бу бузилишлар деменсияга айланади. Касалликнинг номи лотинча де (“дан”) ва менс (“ақл”, “идрок”) деган маънони англатиб, сўзма-сўз “ўз онгидан ажралиш ҳолати” сифатида таржима қилиниши мумкин.

“Деменция билан когнитив фаоллик пасаяди, билим ва кўникмаларнинг бир қисми йўқолади”, дейди невролог Игор Матсокин. “Бу мустақил касаллик эмас, балки Алцгеймер, Паркинсон, Бинсвангер касаллари ва бошқа касаллик аломатлари мажмуасидир. Бундан ташқари, деменция организмнинг бошқа патологияларининг натижаси бўлиши мумкин, бу эса асаб тизимига иккинчи даражали таъсир қилади”.

“Сурункали деменция билан оғриган кекса беморларнинг аксарияти (тахминан 60-80 фоизи) Алцгеймер касаллигига чалинган. Бу беморларнинг кўпчилиги гипертония, қандли диабет, атеросклероз фонида миянинг қон томир касалликларидан азият чекади”, деб қўшимча қилади невролог, паркинсонолог Наталя Оришич. “Шунинг учун, клиник амалиётда деменсиянинг аралаш шакли энг кенг тарқалган”.

Мия фаолиятидаги қайтарилмас бузилишлар инсон ҳаётини ва унинг шахсиятини бутунлай ўзгартиради. У янги маълумотни эслай олмайди, эски билимларидан маҳрум бўлади ва мантиқий фикрлаш қобилиятини йўқотади, яқинларини танимайди ёки чалкаштиради. Масалан, у ўз болаларини узоқ йиллар олдин вафот этган ота-онаси сифатида қабул қилади. Бундай беморларга одатда кеча-ю кундуз парвариш талаб қилинади.

Дунёда ҳар йили деменциянинг 10 миллионга яқин янги ҳолатлари қайд этилади. Ушбу касалликка чалинганларнинг умумий сони 2030 йилда 82 миллион, 2050 йилда эса 152 миллион бўлиши тахмин қилинмоқда.

Кимлар деменция хавфи остида?

Кўпроқ аёллар деменцияга мойил бўлади, деган фикр кенг тарқалган. Дарҳақиқат, қатор тадқиқотлар шуни кўрсатдики, эркакларга қараганда, аёллар деменция учун генетик ва экологик хавф омилларига нисбатан кўпроқ заифроқдир. Нега бундай? Олимлар ҳали аниқ тушунтириб берганича йўқ.

Ўзингизни деменсиядан ҳимоя қила оласизми?

Халқаро тадқиқотларга кўра, уйқу ва ўртача лекин мунтазам бажариладиган аэробика машқлари биринчи навбатда деменциянинг олдини олиш учун муҳимдир. Ва бунинг мантиқий изоҳи бор.

“Деменция ривожланишининг асосий назарияларидан бири — миянинг кулранг ҳужайраларида ортиқча тўпланган бета-амилоид оқсилининг таъсирига асосланган”, дея тушунтиради Игор Матсокин. — Шу сабабли кулранг ҳужайраларнинг оммавий нобуд бўлиши кузатилади. Сони камайиб, улар орасидаги ўзаро таъсир бузилади. Бу одамнинг когнитив қобилиятини, шу жумладан, хотирани бузади. Бета-амилоид — ҳужайра метаболизмининг маҳсулоти — у кун давомида тўпланади. Ва уйқу пайтида, асосан, тез уйқу фазасида ҳужайралардан чиқариб юборилади. Шунингдек, мунтазам жисмоний фаолият ҳам ушбу бирикмадан халос бўлишга ёрдам беради. Мисол учун, финча юриш (махсус ишлаб чиқилган таёқлар ёрдамида юриш усули), сузиш, велосипедда юриш, ҳатто, камида 3 км масофада узлуксиз юриш ва ҳоказо.

Албатта, буларнинг барчаси “панацея” эмас, чунки деменсия миянинг травматик шикастланиши, юрак-қон томир ва генетик касалликлар натижасида, ирсият ва бошқа кўплаб сабабларга кўра ривожланиши мумкин, аммо зарарли одатлардан воз кечиш, соғлом уйқу ва етарли ҳаракатчанлик касаллик ривожланиш хавфини пасайтиради.

Бундан ташқари, кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатадики, таълимнинг паст даражаси (ўрта таълимнинг етишмаслиги) деменция хавфини 1,5-2 бараварга оширади. Олимлар буни когнитив захиранинг шаклланиши эрта ёшда — таълим ва бошқа ақлий фаолият турлари орқали бошланиши билан боғлайдилар. Шунинг учун деменсиянинг олдини олиш учун доимо янги билимларни ўрганиш ва мияни машқ қилиш тавсия этилади.

Деменсиянинг 12 та хавф омиллари

Умумлаштирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, деменсиянинг барча ҳолатларининг тахминан 40 фоизи ўн иккита потенсиал ўзгартирилиши мумкин бўлган хавф омиллари билан боғлиқ. Кўпгина хавф омиллари ҳаётнинг муайян босқичларида юзага келади, аммо баъзилари, масалан, чекиш ва спиртли ичимликларни ҳаддан ташқари кўп истеъмол қилиш ҳар қандай ёшга таъсир қилиши мумкин.

Деменциянинг асосий хавф омилларига қуйидагилар киради:

• Ёшлик даврида — 15 ёшгача бўлган таълим даражаси;
• Ўрта ёшда — гипертония, семизлик, эшитиш қобилиятини йўқотиш;
• Кексаликда — депрессия, диабет, жисмоний ҳаракатсизлик;
• Ҳар қандай ёшда — бузилган экология, мия шикастланиши, чекиш, спиртли ичимликлар, ижтимоий алоқаларнинг паст даражаси.

Деменциянинг дастлабки босқичларида қандай аниқлаш мумкин?

Материал аввалида таъкидлаганидек, деменция кўпинча деярли яширин тарзда ривожланади. “Бемор машина ҳайдашни ёки молияни бошқаришни тўхтатгандан сўнг касаллик одатда бир неча йил ичида ривожланади”, дейди Наталя Оришич. “Шунинг боис кекса ёшдаги қариндошларнинг нотаниш маршрутларда саёҳат қилишда ва янги гаджетларни ўзлаштиришда дуч келадиган қийинчиликларига эътибор қаратиш жуда муҳим. Шунингдек, у мулоқот ва қизиқишлар доирасининг қисқариши, апатия, нутқни соддалаштириш, сўзларни танлашда қийинчиликлар ҳақида огоҳлантириши мумкин.

“Деменциянинг дастлабки белгилари, айниқса, қарияларда, депрессия ва апатияни ўз ичига олади ва бу кўринишлар касалликнинг барча босқичларида сақланиб қолади”, дейди Игор Матсокин. “Кўпинча бу аломатлар унинг аҳволини танқид қилишни камайтирган одамнинг ўзи ёки қариндошлари томонидан хавфли деб ҳисобланмайди, чунки бу ёшга боғлиқ шахсий хусусиятлар ва оддий кайфият ўзгариши сифатида қабул қилинади”.

Бу ҳолда касалликни эрта босқичда аниқлаш жуда муҳимдир. Деменция бутунлай даволанмаса-да, бугунги кунда тиббиёт унинг ривожланишини сезиларли даражада секинлаштиради ва бу сизга энг оғир аломатлар пайдо бўлишидан 8-10 йил олдин ғалаба қозониш имконини беради.

“Бугунги кунда касалликнинг ривожланишини тўхтатиш учун нафақат дори воситалари, балки когнитив симуляция деб аталадиган дори-дармонлардан ташқари бир қанча усуллар ҳам қўлланилади”, деб тушунтиради Наталя Оришич. “Булар хотира ва эътиборни, аппарат техникасини, ҳатто, виртуал ҳақиқатни ўргатадиган махсус дастурлардир. Бу усулларнинг барчаси нейродегенератив жараён шароитида миянинг ўз ресурсларини сақлаб қолиш учун мўлжалланган бўлади”.

Деменсияни аниқлайдиган тестлар ҳақиқатдан ҳам ишлайдими?

Шубҳасиз, Интернетда “расмда мушукни топадиганлар деменсия хавфи остида эмас” туркумидаги тестларни кўргансиз. Уларга ишонса бўладими?

Бундай суратлар нейропсихологик тестлардан бири — “шовқинли тасвирларнинг” мураккаб версиясидир, — дейди Наталя Оришич. — Аммо битта тест тўлиқ тиббий кўрик ўрнини боса олмайди. Принципиал жиҳатдан барча одамларнинг қобилиятлари бир-биридан фарқ қилади. Бироқ бу кўринишдаги ҳар қандай онлайн тестлар ҳануз фойдалидир — улар одамларнинг эътиборини деменция муаммосига ва когнитив симуляциянинг мумкин бўлган усулларига қаратади.

Мавзуга доир:

• Деменция: соғлом ақл ва мустаҳкам хотирани сақлаш учун нимани ейиш мумкин-у, нималар мумкин эмас?
• Буйракда тошлар, гипертония: ривожланишига биргина туз сабаб бўладиган 4 та хавфли касаллик
• Кексалик билан адаштирманг: Алсгеймер касаллигининг 7 та дастлабки белгилари