Молдова президенти Майя Санду 22 март куни мамлакатнинг давлат тили номини “молдован”дан “румин”га ўзгартириш тўғрисидаги фармонни имзолади. Бунгача тил номини ўзгартириш тўғрисидаги қонун лойиҳаси Молдова парламенти томонидан маъқулланган эди. BBC Молдова ҳукумати нима учун бундай қарорга келгани ва бу нимани ўзгартиришини тушунтириб берди.
“Мен румин тили шу ерда яшовчи ва шу заминни севадиган барчамизни бирлаштиришини истайман. Биз бутун дунё бўйлаб 27 миллиондан ортиқ одам билан бирга Европа Иттифоқининг расмий тилларидан бири бўлган румин тилида гаплашамиз”, — деб ёзди Санду Facebook'да.
Молдован тили номи мамлакат конституциясида, қонунлар матнларида ва барча давлат ҳужжатларида румин тилига алмаштирилади.
Ҳукумат буни қандай изоҳламоқда?
Фармонни имзолаганидан сўнг ёзган постида Санду ўнлаб йиллар давом етган молдован ва румин тиллари ва халқларининг бўлинишини сунъий ҳамда фақат учинчи кучлар учун фойдали деб билишини айтди.
“Ўнлаб йиллар давомида биз, Молдова республикаси фуқаролари, румин тилида эмас, молдован тилида гаплашамиз, деб айтганлар фақат бир нарсани кўзлаган: бизни бўлишни”, — деб ёзади президент. “Бунинг сабаби шундаки, миллатни бўлганингиздан кейин уни бўйсундиришингиз ва назорат қилишингиз осонроқ бўлади. Бўлинган халқ ўзини ҳимоя қилишга қодир ягона куч ҳисобланмайди. Бизни бўлмоқчи бўлганлар тилшунослик ҳақида эмас, Молдовани қандай қилиб абадий миллий жанжал ичида қолдириш ҳақида қайғуришган”.
Кун давомида Сандунинг пости 12 минг лайк ва 1,5 минг изоҳ тўплаган, уларнинг аксарияти “Табриклаймиз!” сўзи билан бошланади.
Нега айнан ҳозир?
Россиянинг Украинадаги агрессияси бошланганидан буён Украина ва Руминия ўртасида жойлашган кичик Молдова ўз хавфсизлигига чинакам таҳдид ҳис қилмоқда.
Россия ракеталари Украинадаги нишонларга учирилган пайтда Молдова ҳаво ҳудудига бир неча бор бехосдан зарба берган. Украина ҳаво ҳужумидан мудофаа кучлари томонидан қайтарилган рус ракеталари парчалари Молдова қишлоқлари ҳудудига ҳам тушган. Россиянинг Украина энергетика инфратузилмасини ўққа тутиши эса Молдованинг энергия таъминотида узилишларга олиб келди.
Бундан ташқари, Молдова расмийлари Москванинг мамлакатга нисбатан риторикасини очиқ таҳдид деб билади ва Кремлни Молдовада давлат тўнтаришига уринишда айблайди. Мамлакатда оммавий норозилик намойишлари давом этмоқда, унинг иштирокчилари Санду ҳукуматини кескин танқид қилиб, Россияни қўллаб-қувватламоқда.
Президент Майя Санду Ғарбдан ёрдам олиш учун барча имкониятларни ишга солмоқда. 2022 йилнинг июнь ойида Молдова Украина билан биргаликда Европа Иттифоқига қўшилиш учун номзод давлат мақомини олди.
Айрим экспертларга кўра, ҳозирги вазиятда давлат тили номини ўзгартириш Кишинёвнинг Европа Иттифоқи ва НАТО аъзоси бўлган қўшни Руминия билан яқинлашиш йўлидаги навбатдаги қадами бўлиши мумкин.
Мамлакат аҳолиси бу ўзгаришга қандай муносабат билдирмоқда?
Ижтимоий тармоқлардаги бир неча минг лайкни айтмаганда, ҳукумат қарори Молдова жамиятида деярли ҳеч қандай муносабатга олиб келмади.
Мамлакат аҳолиси учун “румин” ибораси 1990 йиллардан бери барқарор бўлиб қолмоқда. Ўша пайтда мактабларда миллий тил дарслари аввалгидек молдован тили эмас, балки румин тили дарслари деб атала бошланган. Умумтаълим муассасаларининг дастурларида мамлакат тарихи “руминлар тарихи” деб номланган.
Руминия Адлия вазирлиги маълумотларига кўра, 2009 ва 2021 йиллар оралиғида бир миллиондан ортиқ молдоваликлар Руминия фуқаролигини олган — бу мамлакат умумий аҳолисининг тахминан 39,5 фоизига тенг.
Олдинги даврда олинган Руминия паспортларини ҳисобга олсак, бугунги кунда молдоваликларнинг камида ярми Руминия фуқаролари.
Жамиятнинг аксарияти узоқ вақтдан бери Руминия билан чамбарчас боғланган, шунинг учун Молдовада давлат тили мақомининг ўзгариши мутлақо табиий кўринади.
Ўзгаришга кимлар қарши?
Майя Санду ва парламент қарорига мухолифат ва миллатчи гуруҳлар қарши чиқди.
Мухолифат — асосан социалистлар ва коммунистлар — бу каби масалаларни ҳукумат коридорларида эмас, балки фақат халқ референдуми орқали ҳал қилиш мумкинлигини айтмоқда.
“Парламент комиссияларида сўрадим: Штефан чел Маре (XV—XVI асрларда Молдавия князлиги ҳукмдори) қайси тилда гаплашган? Молдаван тилида. Михай Эминеску (ХIX асрнинг иккинчи ярмида яшаган шоир) қайси тилда шеър ёзган? Молдаван тилида, у шу ерлик, молдовалик. Димитрий Кантемир (XVII асрда Молдавия князлиги ҳукмдори) молдаван тилида ёзган”, — деди Молдова республикаси Коммунистлар партияси раҳбари, собиқ президент Владимир Воронин Молдова матбуотига берган изоҳида.
Март ойи бошида, қонун лойиҳаси парламент томонидан қабул қилинганига кўп ўтмай, Кишинёвдаги Конституциявий суд биноси ёнида тил номини ўзгартиришга қарши акция бўлиб ўтди. Турли ҳисоб-китобларга кўра, унга юзга яқин одам келган.
Уларнинг айтишича, ҳукумат молдавияликларнинг ҳар бирига қолган мерос — ота-боболарининг тилига суиқасд қилган.
Руминиянинг реакцияси
Бухарестдагилар Молдова ҳукуматининг қарорига ижобий муносабатда бўлишди ва Кишинёвни ҳар томонлама қўллаб-қувватлашга ишонтиришди.
“Мен Кишинёв парламенти томонидан румин тили Молдова республикасида расмий тил мақомига эга бўлган қонуннинг қабул қилинишини олқишлайман. Тарихий ва илмий ҳақиқатнинг тан олиниши Прутнинг икки қирғоғидаги маданият ва тил муштараклигини тасдиқлайди”, — деди Руминия бош вазири Николае Чука.
“Мен Руминия Молдова республикасига Европа йўналишида иқтисодиётни ривожлантириш ва унинг барча фуқаролари фаровонлиги учун сўзсиз ёрдам кўрсатаётганини яна бир бор тасдиқлайман. Руминия ҳукумати қўшни давлат суверенитети, ҳудудий яхлитлиги ва барқарорлигини қўллаб-қувватлашини яна бир бор тасдиқлайман”, — деб ёзди у ўзининг Facebook'даги расмий саҳифасида.
Москвадагилар нима демоқда?
Россия Ташқи ишлар вазирлигининг расмий вакили Мария Захарова ўзининг Telegram каналида молдован тили Молдова аҳолисининг ўзини ўзи идентификация қилиш рамзи эканини ёзди (постда Захарова мамлакатнинг советча номини ишлатган — Молдавия).
“Молдован тилини рад этган Кишинёвдаги ҳозирги режимга бир савол туғилади: ҳозирги Бессарабия (1940 йилгача Руминия томонидан босиб олинган) ва Днестр бўйидаги ерлар (1940 йилгача Украинанинг бир қисми бўлган) кимга тегишли? Агар улар тилнинг номини қайта ёзмоқчи бўлсалар, тарихий мантиққа амал қилиб, румин тилини молдован деб аташсин, аксинча эмас”, — деб ёзди у.
Унинг сўзларига кўра, молдован тили, парадоксал равишда расман фақат Днестрбўйида сақланиб қолган.
“Гаплашадиган тилимизни нима деб аташни ҳал қилиш ўз суверен ҳуқуқимиз ва бизга тарих сабоқлари керак эмас. Биз Россия томонини мамлакатимизнинг ички ишларига аралашмасликка чақирамиз”, — дейилади Молдова Ташқи ишлар ва Европа интеграцияси вазирлигининг Захаровага жавоб баёнотида.
Румин ва молдован: битта тилми ёки икки хил?
Кўплаб замонавий тилшуносларнинг фикрига кўра, “румин” ва “молдован” бир тилнинг турлича аталиши (лингвонимлар).
Молдаван тили анча қадимий бўлиб, у румин тилининг асоси бўлиб чиқади. Унинг адабий версияси XVI—XVII асрларда шакллана бошлаган ва ниҳоят ХIX асрнинг иккинчи ярмида шаклланиб бўлган.
Руминия давлатини яратиш жараёни 1859 йилда Усмонлилар империясининг вассал ерларида икки князлик — Молдавия ва Валахиянинг бирлашиши натижасида бошланган. Бухарест тинчлиги келишуви натижасида Усмонлилар империяси Молдавия князлигининг бир қисми — Бессарабияни Россия империясига беришга мажбур бўлган. 1917 йилги инқилобдан сўнг Бессарабия губернияси қисқа муддат мустақил Молдавия республикаси бўлди ва 1918 йилда Руминия таркибига кирди.
1940 йил 28 июнда Молотов—Риббентроп пактининг имзоланиши натижасида Руминия Бессарабия ва Шимолий Буковинани СССРга беришга мажбур бўлди, шундан сўнг Молдова ўнлаб йиллар давомида Молдавия ССРга айланди.
Изоҳ (0)