Ўзбекистонда зилзила: бинолар бардошлими, яна ер силкиниши кутиляптими?
Тожикистонда 23 март куни содир бўлган ер силкиниши Ўзбекистон ҳудудида ҳам сезилди. Воқеа ижтимоий тармоқларда муҳокамаларга сабаб бўлмоқда. ЎзФА Сейсмология институти олимлари журналистлар билан мулоқот ўтказиб, зилзила юзасидан бир қатор саволларга жавоб қайтарди. Мулоқотда “Дарё” мухбири ҳам иштирок этди.
“Бир зонадаги зилзила бошқасига таъсир қилади”
Мулоқотда физика-математика фанлари номзоди Улфат Нурматов Марказий Осиё – ягона геодинамик ҳудуд эканини айтди. Олимнинг таъкидлашича, минтақаданинг бир қисмида бўлаётган геодинамик жараён иккинчи қисмига ҳам таъсир кўрсатмай қолмайди.
“Лекин ҳар бир ҳудуднинг зилзила содир бўлиб турадиган алоҳида, фаол зоналари мавжуд. Марказий Осиёдаги энг сеймик жой – Помир ва Тяньшань тоғлари тўқнашган ҳудудда. Асосан, 7 магнитудан ортиқ зилзилалар айнан ўша зонада содир бўлади. Ҳаттоки, унинг шарқий қисмида 8,2 магнитудаги Қашқар зилзиласи содир бўлган. Марказий Осиёда ундан кейин бу қадар кучли зилзила содир бўлмаган. Орада бир неча зоналар мавжуд. Ўзбекистон ҳудудида у ҳудудларга қараганда кучсиз зилзила бўлади. Умуман олганда, Марказий Осиёда 6 баллдан юқори зилзилар сони бармоқ билан санарли даражада оз”, – деди мутахассис.
Улфат Нурматов Туркиядаги зилзила сунъий уюштирилган бўлиши мумкинлиги ҳақидаги қарашларга ҳам илмий муносабат билдирди.
“Ҳозир одамларнинг оғзига элак тутиб бўлмайди. Бунга ўхшаш фикрлар жуда кўп. “Космосдан беш ярим метрли снаряд ташланган, у ер остига кириб портлаган”, деган гаплар ҳам айтилмоқда. Шуни билиб олишимиз керакки, ҳар битта инсон қўли билан қилинадиган сунъий фожеалар табиий зилзиладан тубдан фарқ қилади. Яъни зилзила билан сунъий равишда уюштирилган портлашни ажратиб олиш мумкин. Буларни бир-бири билан адаштириш мумкин эмас”, – деди олим.
Магнитуда билан баллнинг фарқи
Улфат Нурматовнинг айтишича, магнитуда бу зилзила ўчоғидан ажралиб чиқаётган энергиянинг катталигидир.
“Балл эса зилзиланинг таъсирида ер юзида намоён бўладиган оқибатларни белгиловчи параметр, айнан ер юзидаги биноларнинг бузилиши, одамларнинг унга бўлган реакциялари. Ўшанга қаратиб маълум бир шкала ишлаб чиқарилган”, – деди у.
“Қурувчилар бинони арзонроқ қуришга ҳаракат қилади”
Суҳбат давомида ЎзФА академиги Кахарбай Абдуллабеков “Ўзбекистонда бинолар кучли зилзилаларга бардошлими?”, деган саволга жавоб қайтарди. Олимнинг айтишича, республикадаги барча вилоят ва шаҳарларнинг сейсмик режалари ишлаб чиқилган. Қоидаларга амал қилиб қурилган бинолар, белгиланган баллдаги зилзилага бардош беради.
“Сейсмология институти бутун республика бўйича қаерда, қанақа куч билан зилзила бўлиши тўғрисида умумий сейсмик планлаштириш харитасини тузган. Қурилиш қоидалари ва меъёрлари белгиланган ҳужжут мавжуд. Ана ўша ҳужжатнинг асосини бизнинг институт тузиб берган. Бино лойиҳасини қурувчиларнинг ўзи қилади. Фақат юқори баллга бардошли бинолар қурилишининг нархи ҳам қимматлашиб боради. Масалан, оширилган ҳар бир балл учун нархлар 10 фоиз, ҳатто 15 фоизгача ошади. Агар бинонинг нархи 10 миллиард сўмлик бўлса, у 8—9 балллик зилзилага мўлжаллаб берилса, қиймат 20 миллиард сўмга кўтарилади. Шунинг учун қурувчилар иложи борича баллни пасайтиришга ҳаракат қилади. Лекин институтнинг вазифаси қаерда қанақа куч билан зилзила бўлишини аниқлаш. Қурувчилар ана ўшанга қараб тузилган харита асосида бино қуришлари зарур”, – деди мутахассис.
“Тошкентнинг 70-80 фоизи 9 баллик зонага киради”.
Академик Кахарбай Абдуллабеков Тошкент шаҳри қанча баллик зилзила ҳудуди экани ҳақида ҳам маълумот берди.
“Ҳудудни умумий сейсмик планлаштириш харитаси бор. Тошкентнинг 70 фоиз жойи соз тупроқ билан қопланган, қалинлиги ҳар хил. Шунинг ҳисобига Тошкентга зилзила кучи бир балл қўшиб берилади. Масалан, 7 баллик бўлса, 8 балл билан сезилади. Умуман олганда, Тошкентнинг 70—80 фоизи 9 баллик зонага киради. Сергели тумани томонлар қумли жойлардир. У ер 8 баллик ҳудуд ҳисобланади”, – деди олим.
Академикнинг таъкидлашича, Сейсмология институти республикадаги 40 дан ортиқ шаҳарларга сейсмик микропланлаштириш харитасини тузиб берган.
“Бинони мустаҳкам қуриш керак. 2011 йилда Японияда содир бўлган зизлила Туркиядагидан кучлироқ эди. Аммо Японияда бирорта одам ўлмади. Чунки бинолар ҳақиқий бўладиган зилзиланинг кучини ҳисобга олиб, қурилиш меъёрларига амал қилиб қурилган. Лекин Туркияда, афсуски, гап зилзилада эмас, қурувчиларда. У ерда яхши сейсмолоклар бор. Улар зилзила кучини тўғри белгилаган. Лекин қурувчилар биноларни ўшанга мослаб қурмаган. Айб қурувчиларда. Худди баланд бинонинг тагини қилич билан кесгандай тўкилиб тушяпти”, – деди Кахарбай Абдуллабеков.
