Ўзбекистон энергетикаси: ортаётган талаб, тақчиллик ва кўрилаётган чоралар ҳақида

Статистик рақамларга қараганда, ўтган йили Ўзбекистонда табиий газ қазиб олиш ҳажми камайиб, электр энергияси ишлаб чиқариш миқдори кўпайган. Республикада электр энергиясининг 85 фоизи газ ёрдамида ишлаб чиқарилади. Демак, газ ҳажмининг камайиб бораётгани, электр энергияси ишлаб чиқаришга ҳам ўз таъсирини ўтказиши мумкин.

Газ ва электр энергиясига талаб тобора ортмоқда

Ўзбекистонда аҳоли сони ва ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб бораётгани табиий газ ва электр энергиясига бўлган талабни кундан кун оширмоқда. Бу ўз навбатида газ қазиб олиш ҳамда электр энергияси ишлаб чиқариш миқдорини ҳам кўпайтиришни тақозо этади.

Рақамлар ҳам ўтган йиллар давомида энергияга бўлган талаб қанчалик юқори ва тез ўсиб бораётганини кўрсатади. Масалан, республикада 1991-2016 йиллар давомида аҳолининг ўртача йиллик электр энергияси истеъмоли 8,2 миллиард кВт соат бўлган. Бу кўрсаткич 2021 йилга келиб, қарийб 16,2 миллиард кВт соатни ташкил қилган.

Газ қазиб олиш ва етказиб беришда ҳам талаб сезиларли ўсмоқда. Аммо газ қазиб олиш ҳажмини ошириш бирмунча қийин кечмоқда. Яна бир жиҳат, республикада электр энергиясининг 85 фоизи табиий газдан фойдаланган ҳолда ишлаб чиқарилади. Бу газ камайса, электр ишлаб чиқариш ҳажми ҳам пасаяди дегани. 

Энергетика вазирлигининг маълум қилишича, 1991-2016 йилларда Ўзбекистон хорижга бир йилда ўртача 10,4 миллиард куб метр, 2021 йилда 6,2 миллиард куб метр газ экспорт қилган.

Давлат статистика қўмитаси 2022 йилда мамлакатда 51,6 миллиард куб метр, 2021 йилда 53,8 миллиард куб метр табиий газ қазиб олинганини маълум қилган. Рақамлар газ қазиб олиш ҳажми бир йилда 2,6 миллиард куб метрга камайганини кўрсатмоқда.

Қўмитага кўра, 2020 йилда 49,7 миллиард куб метр, 2019 йилда эса сўнги 4 йилдаги энг юқори кўрсаткич – 60,5 миллиард куб метр табиий газ қазиб олинган.

Республикада 1991-2016 йиллар давомида ўртача йиллик электр энергия ишлаб чиқариш ҳажми 43 миллиард кВт соатни ташкил қилган бўлса, 2021 йилга келиб, бу кўрсатгич 72 миллиард кВт соатга етган. 2022 йилда эса 74,3 миллиард кВт соат электр энергияси, яъни 2021 йилгидан 2 миллиард 300 кВт соат кўпроқ электр энергияси ишлаб чиқаришга эришилган. Вазирлик ўтган йили истеъмолчиларга 62,3 миллиард кВт соат электр энергияси етказиб берилгани, бу 2021 йилга нисбатан 3,2 миллиард кВт·соатга ёки 5,5 фоизга кўп эканини очиқлаган.

Мамлакатда 1991 йилдан 2016 йилгача 2 минг 655 МВт янги қувват ишга туширилган бўлса, 2016 йилдан 2022 йилларда 5 минг МВтдан зиёд янги қувват ишга туширилди.

1991-2016 йилларда 0,77 миллиард кВт соат электр энергияси четдан сотиб олинган бўлса, 2016-2021 йиллар давомида 3,87 миллиард кВт соат электр энергияси импорт қилинган.

Энерготақчиллик ва кўрилаётган чоралар

Мамлакатда ишлаб чиқарилган электр энергиясини истеъмолчиларга сифатли ва барқарор етказиш мақсадида сўнгги беш йилда қарийб 41 минг минг километр электр узатиш тармоқлари ва 13 мингта трансформатор пунктлари янгиланган. Таққослаш учун, ўтган 25 йил мобайнида 9 минг 300 километр электр узатиш тармоқлари, 4 минг 800 та трансформатор таъмирланган. Бунинг натижасида 7,3 мингдан ортиқ маҳалланинг электр таъминоти яхшиланган.

Тан олиш керак, энергетика тизимида ютуқлар, самарали бажарилган ишлар билан бирга, камчиликлар ҳам йўқ эмас. Айниқса, сўнги вақтда кузатилаётган энерготақчиллик муаммоларга тезроқ ечим топишга ундамоқда. Статистик рақамлардан кўриндики, табиий газ қазиб олиш ҳажми камайди ва бу электр энергияси ишлаб чиқариш ҳажмига ҳам ўз таъсирини ўтказади. Ушбу масалани ҳал қилиш бўйича ҳукумат томонидан бир қатор чоралар кўрилди. Бу ҳақда яқинда “Ўзтрансгаз” АЖ бошқаруви раиси Беҳзод Норматов ҳам маълумот берганди.

“Агар олдинги рақамлар билан бу йилги (2022 йил) рақамларни таққосласангиз, камида уч баробар оз газ экспорт қилдик. Чунки Ўзбекистонда электр станциялар кўп қурилди, иқтисодиётимиз ривожланяпти, кўп газ истеъмол қиладиган корхоналар пайдо бўляпти, аҳоли сони ўсяпти. Кунлар совиб кетиши билан барча давлатларга, шу жумладан, Хитойга қилинаётган газ экспорти ҳам 100 фоизга тўхтатилган ва аҳоли истеъмолига йўналтирилган. Импортга келадиган бўлсак, қиш фаслида қўшни мамлакатлардан газ сотиб оляпмиз. Бу йил харид қилинган газ миқдори ўтган йилги билан бир хил кўрсаткичга эга, — деган у.

Мутахассис газ тақчиллигини бартараф қилиш учун энг аввало, экспорт тўхтатилгани, импорт ҳажмларини ошириш бўйича музокаралар олиб борилганини айтган. Қолаверса, кўп ҳажмда газ истеъмол қиладиган катта корхоналар фаолияти ҳам вақтинча тўхтатилган.

“Яна бир чора — метан газ заправкалари фаолиятига чекловлар киритилди. Бу орқали ўша заправка атрофидаги аҳоли пунктларини газ билан таъминлашга ҳаракат қиляпмиз”, – деганди Беҳзод Норматов.

Энерготақчилликка замонавий ечим 

Ер ости қазилма бойликлари, хусусан, табиий газ ҳажми ҳам тугаб боради, албатта. Аммо қуёш ва шамол доим ҳаракатда. Бугун дунёда инсонлар шуни англаган ҳолда яшил энергетикага ўтиш пайида. Бу борада ривожланган давлатларда етарлича тажриба тўпланди, техник имкониятлар мисли кўрилмаган даражада ортди.

Албатта, Ўзбекистонда ҳам яшил энергетикани ривожлантириш борасида тизимли ишлар қилинмоқда. Бундан салкам тўрт илгари тизимни такомиллаштириш бўйича қонунлар ишлаб чиқила бошланган, президент қарорлари қабул қилинган. Бунинг натижасида 2021 йил августда Навоий вилоятининг Кармана туманида 100 мегаватт қувватли Ўзбекистонда биринчи қуёш фотоэлектр станцияси ишга туширилганди. Станция йилига 252 миллион кВт соат электр энергияси ишлаб чиқариш қувватига эга. Бунинг ҳисобидан 80 миллион куб метр табиий газ тежалиб, атмосферага 160 минг тонна буғланувчи газлар чиқишининг олди олинади. Энергетика вазирлиги мазкур станцияда 2021 йилда (4 ойда) 49,5 миллион кВт/соат, 2022 йилда 263,3 миллион кВт/соат электр энергияси ишлаб чиқарганини маълум қилди.

2022 йил май ойида Самарқанд вилоятининг Нуробод туманида қуввати 100 мегаваттга тенг бўлган яна бир йирик қуёш фотоэлектр станцияси ишга туширилди. Станция йилига 260 миллион кВт соат электр энергия ишлаб чиқариб, 80 мингдан ортиқ хонадонни электр энергияси билан таъминлаш қувватига эга.

Шунингдек, ўтган йили олтита янги иссиқлик электр станцияси ишга туширилди. Бу ҳам энергетикадаги муҳим қадамлардан бири.

Энергетика вазирлиги ахборотига кўра, ўтган тўрт йил давомида Ўзбекистонда иссиқлик, қуёш ва шамол электр станцияларини қуриш бўйича хорижий инвесторлар билан умумий қиймати 9 миллиард 319 миллион долларга тенг 20 та битим имзоланган. Бу Ўзбекистонда инвесторлар томонидан 20 та замонавий электр станция қурилади, дегани.

Яшил энергетикани ривожлантириш инсонларни нафақат энергия билан таъминлашда, балки экологияни асрашда ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлиб бормоқда. Шу боис, Ўзбекистонда мазкур соҳада ишламоқчи бўлган инвесторларни қўллаб-қувватлаш яхши самара беради.

Ҳисоб-китобларга қараганда, 2026 йилга бориб республикада қуёш ва шамол электр станциялари қуввати 8 минг МВтга етказилиши ва бунинг натижасида йилига қарийб 3 миллиард куб метр табиий газни тежаш имкони яратилиши режалаштирилган.

Умуман олганда, бугун дунёни электр энергиясисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шундай экан, энергетикани янада ривожлантириш чоралари кўрилиши зарур.

Исломбек Умаралиев