Иқтисоддан тортиб адабиётгача: Нобель мукофотига сазовор бўлган машҳур аёллар
Аёлларга биринчи Нобель мукофоти 1901 йилда берилган — Мария Склодовская-Кюри физика соҳасидаги кашфиёти учун мукофотланган. 120 йилдан ортиқ вақтдан буён бу мукофот нафақат эркакларга, балки бутунлай бошқа соҳаларда – иқтисоддан тортиб адабиётгача бўлган йўналишларда аёлларга ҳам топшириб келинмоқда.
1. Мария Склодовская-Кюри (1901, 1911)
Мари Склодовская-Кюри Нобель мукофотини қўлга киритган биринчи аёл, шунингдек, икки марта мукофотни қўлга киритган биринчи олима ҳамдир. Биринчи марта у эри Пер Кюри ва физик Анри Беккерел билан радиоактивликни кашф этгани учун мукофотланган. Бундан ташқари, дастлаб улар мукофотни фақат унинг эри ва Беккерелга бериш ниятида эдилар, аммо қаттиқ норозиликдан кейин Марияга ҳам беришга қарор қилинади.
Иккинчи мукофотини эса радий ва полонийни кашф этгани учун олади. Улар Склодовска-Кюрининг бошқа оилали эркак билан ишқий муносабати туфайли унинг ноўрин ахлоқий характерини баҳона қилиб, маросимда қатнашишни тақиқламоқчи бўлишади. Бироқ унинг маросимга келишига ҳеч нарса тўсқинлик қила олмайди, чунки Мариянинг таъкидлашича, «унинг иши ва шахсий ҳаёти ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқ».
2. Грациа Деледда (1926)
Грациа Деледда Нобель мукофотини қўлга киритган биринчи италиялик аёл ва адабиёт бўйича Селма Лагерлёфдан кейин иккинчиси бўлди. У нуфузли мукофотни «Ўз она ватани (Сардиния)даги ҳаётни аниқлик билан тасвирлайдиган шеърлари, шунингдек, умуминсоний муаммоларга чуқур ёндашгани учун» қўлга киритади.
Унинг ғалабаси ёзувчини дарҳол машҳур қилди, кўплаб мухбирлар Деледданинг уйига оқиб кела бошлади. Бир куни у хонаки қарғаси Чекке одамларнинг доимий оқимидан безовта бўлаётганини пайқайди, шунда Грациа: «Агар Чекке чарчаган бўлса, мен ҳам ҳолдан тойдим!», — дейди ва одатий ҳаётига қайтади.
3. Герти Кори (1947)
Биокимёгар Герти Кори эри Карл ва олим Бернардо Ҳусай билан биргаликда гликогеннинг каталитик конверсиясини кашф этгани учун Нобель мукофотига сазовор бўлди. Олимлар углерод алмашинуви, яъни организм энергия ишлаб чиқариш ва сақлашни ўрганишади. Кейинчалик уларнинг тадқиқотлари диабетни даволаш усулларини ишлаб чиқиш учун асос бўлди.
Мукофотни олганидан сўнг, Корининг ўша пайтда 11 ёшда бўлган ўғли Том бундай юксак мукофот билан тақдирлангани ҳақидаги хабарни олган ота-онаси «кўтаринки кайфиятда» эканлигини айтади.
4. Гертруда Элаён (1988)
Гертруде Элаён мукофотни физиология ва тиббиёт бўйича олимлар Жеймс Блек ва Жорж Хитчингс билан биргаликда олади. Улар мукофотни гиёҳванд моддаларни даволашнинг муҳим тамойилларини кашф қилишгани учун олишган. У 15 ёшида ошқозон саратонидан сўниб бораётган бобоси билан сўнгги кунларини ўтказади. Натижада бутун умрини бу касалликка қарши курашга бағишлашга ваъда беради. Шундай қилиб, Элаён асосан биокимёга таянадиган дорилар тизимини ишлаб чиқади.
Шунингдек, у АЗТ препаратини ҳам ихтиро қилган. Бу ОИВ ва ОИТСни даволашда ишлатиладиган биринчи дорилардан бири эди. Шунингдек, Гертруде Элаённинг кашфиётлари лейкемия, безгак, қизамиқ, гепатит, артрит, подагра ва герпесни даволаш учун дори воситаларининг пайдо бўлишига ёрдам берди.
5. Франсуаза Барре-Синусси (2008)
Франсуаза Барре-Синусси инсон иммунитет танқислиги вирусини кашф этгани учун Нобель мукофотини Люк Монтане билан бўлишди. 1983 йилда улар ОИТСнинг дастлабки босқичларида лимфа тугунлари катталашган беморларда ретровирусларнинг фаол равишда кўпайишини аниқлади ва инсон иммунитет танқислиги вирусини ажратиб олишди. Ушбу кашфиёт туфайли касаллик биологияси аниқ бўлиб, даволаниш анча осонлашди.
6. Малала Юсуфзай (2014)
Малала Юсуфзай тарихдаги энг ёш Нобель мукофоти совриндори ҳисобланади. У 17 ёшида «болалар ва ёшлар зўравонлигига қарши кураш ва болаларнинг таълим олиш ҳуқуқлари учун» мукофотга сазовор бўлди. Мукофот топширилишидан 2 йил олдин унга суиқасд қилинган. Бунга Малаланинг фаолияти сабаб бўлган. Қиз узоқ давом этган реабилитациядан сўнг оғир аҳволда эди.
Мукофот олишдан олдин ҳам у юксак минбарлардан туриб, бутун дунёни таълим олиш имкониятини яратишга чақирди. Юсуфзайнинг таълим қашшоқликни тугатиш йўлидаги биринчи қадамлигига ишончи комил. Яқинда Малала ҳар бир аёлнинг ўзи хоҳлаган нарсани кийиш ҳуқуқини ҳимоя қилди.
7. Мей-Бритт Мозер (2014)
Мей-Бритт Мозер мукофотни турмуш ўртоғи Эдвард Мозер билан биргаликдаги иши учун олди. Улар миянинг фазода ҳаракатланиши механизмларини кашф қилишгани учун тақдирланди. Оддий қилиб айтганда, уларнинг иши қуйидаги саволларга жавоб беришга имкон беради: Биз бир жойдан иккинчи жойга йўлимизни қандай топамиз? Биз қаерда эканлигимизни қандай биламиз?
Каламушлар устида тажрибалар ўтказиш чоғида улар гиппокамп яқинида янги турдаги ҳужайрани топдилар. Эр-хотин каламушлар маълум нуқталардан ўтганда, уларнинг асаб ҳужайралари фаоллашиб, навигация учун ўзига хос координата тизимини («ички GPS») ҳосил қилишини аниқлашди. Худди шу ҳужайралар, маълум бўлишича, одамларда ҳам бор. Альцгеймер касаллиги билан оғриган беморлар йўналишини йўқотади — бунга сабаб гипопкампнинг таъсирланганлиги бўлиши мумкин. Мозерлар томонидан ўрганилган бу билимларнинг барчаси Альцгеймер касаллигидан азият чекадиган одамларда фазовий хотирани йўқотиш механизмини тўғри таҳлил қилишга ёрдам беради.
8. Ту Юю (2015)
Ту Юю безгакни даволашда катта ютуқларга эришди. У Уильям Кемпбелл ва Сатоси Омура билан биргаликда безгакни даволашда муваффақиятли қўлланаётган артемизин препаратини ишлаб чиқди.
Ҳаммаси 1969 йилда Ту Юю хитой ўтларини тадқиқ қилиш ва анъанавий қадимий хитой тиббиётини ўрганиш ғояси билан чиққанида бошланган. У барча рецептларни дафтарига ёзади, кейин уларни синаб кўради. Маълум бўлишича, безгакни даволашда қўлланиши мумкин бўлган энг самарали ўсимлик Artemisia annua ҳисобланади.
9. Эстер Дюфло (2019)
Эстер Дюфло Нобель мукофотини турмуш ўртоғи Абҳижит Банержи ва бошқа олим Майкл Кремер билан биргаликда олди. Улар «глобал қашшоқликка қарши курашга экспериментал ёндашуви учун» тақдирланишди. Ушбу ёндашув камбағаллик муаммосини ҳал қилиш осонроқ бўлган кичикроқ муаммоларга бўлиниш кераклигини назарда тутади.
Уларнинг тадқиқотлари натижалари камбағалликка қарши кураш усулларини амалда сезиларли даражада такомиллаштиришга имкон берди. Мисол учун, уларнинг меҳнати туфайли 5 миллиондан ортиқ ҳиндистонлик болалар мактабларда коррексион таълим дастурларидан фойдаланди ва бошқа кўплаб мамлакатлар соғлиқни сақлаш тизимига катта субсидиялар киритди.
10. Андреа Гез (2020)
Андреа Гез Нобель мукофотини Рожер Пенроуз ва Рейнхард Гензел билан биргаликда олди. Улар қора туйнук сифатида эътироф этилган «галактика марказида ўта катталикдаги зич объектни топгани учун» тақдирланди. Шунингдек, улар ушбу ўта катта қора туйнук Сомон йўлининг марказидаги юлдузлар орбиталарини бошқариши мумкинлигини тахмин қилишмоқда.
Гезнинг кенг кўламли тадқиқоти қора туйнукларни ўрганишга янги ёндашувни очиб берди. Унинг тадқиқот гуруҳи ҳозирда қора туйнукларнинг галактикалар шаклланиши ва эволюциясидаги ролини тушуниш учун ушбу ёндашувдан фойдаланмоқда. Айтганча, Андреа Гез физика бўйича Нобель мукофотини қўлга киритган тўртинчи аёл бўлди.
Мавзуга доир:
- Ойна тозалагич, таглик, Апгер шкаласи: Аёллар томонидан ихтиро қилинган фойдали буюмлар
- Уй бекасидан моделгача: Тасодиф туфайли 50 ёшдан кейин ҳаёти ўзгариб кетган Керолайн Лабушер ҳикояси
- Даҳонинг меросхўрлари: Apple асосчиси ва буюк ихтирочи Стив Жобснинг фарзандлари ҳозирда нима билан шуғулланади?
