«Ҳинд Чернобили» — Пхобалдаги техноген ҳалокат, Эрон олий раҳбарига айланган Ҳоманаий ва Совуқ урушга якун ясаган Ельцин—Буш. Кун хронологиясида 3 декабрь

3 декабрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан «ҳинд Чернобили»га айланган Бхопалдаги техноген ҳалокат, Эрон олий раҳбарига айланган Оятуллоҳ Ҳоманаий ҳамда Совуқ урушнинг расман якунланишига оид фактлар ўрин олган.

Тарихдаги энг йирик ҳалокат: «ҳинд Чернобили» сири

1984 йил 3 декабрь куни Ҳиндистоннинг Бхопал шаҳридаги ўғит ишлаб чиқариш заводида тарихдаги энг йирик техноген ҳалокат юз берганди. Атмосферага 42 тоннага яқин заҳарли буғнинг чиқиб кетиши оқибатида биринчи суткадаёқ 4 минг киши ҳалок бўлган. Кейинги йиллар давомида кимёвий моддаларнинг организмга тушиши оқибатида 15-18 минг одам вафот этган. Ҳодиса оқибатида 600 минг киши жабрланган. Заводнинг америкалик эгалари умумий ҳисобда 470 миллион долларлик компенсация тўлаган.

Фожиа нима сабабдан юз бергани ҳозирга қадар номаълум. Шундан буён Бхопал шаҳри «ҳинд Чернобили» деб аталади. Ҳалокатдан 20 йил ўтган бўлса-да, минглаб одамлар заҳарланган сув ва тупроқ сабаб вафот этаверган.

Бу заводдаги биринчи авария эмас эди. 1981 йилдан 1984 йил декабрга қадар корхонада кимёвий можаролар билан боғлиқ бешта ҳодиса рўй берган. Завод касаба уюшмаси бир неча бор Мадхя-Прадеш штати раҳбариятига хавфсизлик тизими ёмон аҳволдалиги тўғрисида шикоят киритган. Амалдорлар ўзаро манфаатли ҳамкорликка халақит бермасликка қарор қилган.

Ҳозирда Бхопалда 2 миллионга яқин инсон истиқомат қилаётган бўлса, 1961 йилгача аҳоли сони 102 минг кишидан ошмаган. Аҳолининг бу қадар жадал ўсиши вилоятга Америка бизнесининг келиши ҳамда янги иш ўринларининг яратилиши билан боғлиқ. 1970 йилларда Ҳиндистон ҳукумати мамлакатга хориждан инвестиция жалб этиш ҳақида ўйлай бошлаганида, мазкур маҳаллий ҳудуд америкаликларнинг эътиборини тортган. Union Carbide компанияси Бхопалда қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун пестицидлар ишлаб чиқарувчи завод қуришга рухсат олган. Завод пестицидларни яратиш учун кимёвий моддаларнинг бир қисмини бошқа корпорациялардан импорт қилиши кўзда тутилганди. Бироқ маҳаллий бозорда рақобатнинг кескинлашуви сабаб Бхопал заводида керакли кимёвий моддаларни мустақил ишлаб чиқариш йўлга қўйилган — бу дастлабки лойиҳалаш жараёнларида кўзда тутилмаган эди.

1984 йилга келиб Бхопалда 900 мингга яқин одам истиқомат қилган. Union Carbide’нинг Ҳиндистондаги филиали 9 минг ишчини ўзида жамлаган 14 та корхонадан иборат эди ва корпорациянинг глобал бизнес стратегиясида муҳим аҳамият касб этган. 1980 йиллар биринчи ярмида завод ўз маҳсулотларига бўлган талабнинг кескин камайиб кетгани туфайли оғир дамларни бошидан ўтказган. Завод эгалари фойда келтирмаётган корхоналарни сотишни хоҳлаган, аммо харидор топилмаган. Ишчилар эски ускуналарда фаолият кўрсатишни давом этган. Хавфсизлик нормалари иқтисодий сабаблар билан атайдан пасайтирилган.

Бхопалдаги завод «Севин» номли карбарил пестицидларини ишлаб чиқариш билан шуғулланган. Бунинг учун корхонада аввалига фосген ишлаб чиқарилган, у кейинроқ монометиламин билан аралаштирилиб, метилизоцианат ҳосил қилинган. Сўнгги босқичда метилизоцианатнинг нафтол билан бирикмасидан пестицид олинган. Union Carbide’нинг Ғарбий Виржиниядаги корхонасида ҳам пестицидлар худди шу усулда олинган. Бхопалда қайта ишланган этилизоцианат заводдаги ерга кўмилган, ҳар бирининг ҳажми 60 минг литр бўлган идишларда сақланган. Кимёвий моддаларни ундан олиш резервуарга босимни ошириш орқали амалга оширилган.

Метилизоцианат булутлари атрофдаги харобалар ва заводдан 2 километр узоқликдаги темир йўл вокзали осмонини қоплаган. Заҳарли булут секин, соатига 5 километр тезликда жануби-шарқий йўналишда ҳаракатланган. Ҳаво совуқ бўлгани боис заҳарли булут концентрациялашиб ерга яқинлашган, унинг баландлиги беш метрдан ошмаган. Одамларнинг кўзлари қаттиқ ачий бошлаган, ўпкалари суюқликка тўлган. Кўпчилик уйқусида ҳалок бўлган.

Минглаб одамлар оддий ҳимоя воситаларидан фойдаланиш кераклигини билмаган ҳолда кўчаларда юрган. Тонгга яқин газ ўтирган, заҳарли булут домида қолган кўпчилик ҳалок бўлган ёки заҳарланган. Хусусан, автобус станцияси ва термийўл вокзалидаги деярли барча навбатчилар ва йўловчилар ҳалок бўлган.

Исми эълон қилинмаган америкалик журналистнинг сўзларига кўра, орадан 30 соат ўтгандан кейин ҳам завод ҳудудида ўликлар ётган. Уларни тўплаб, юк машиналарига ортишган. Шаҳардаги барча дўконлар ёпилган ва ҳар бир кўчада йўталган ёки қайд қилаётган одамлар ётган.

«Мурдалар устида ўлаксахўрлар айланарди. Четга учиб кетиши билан уларнинг ўрнини итлар эгаллаб, одамлар жасадларини ғажий бошлаган. Мурдаларни йиртқичлардан ҳимоя қилиш билан қуролланган аскарлар шуғулланган. Қўлларига узун таёқларни ушлаган маҳаллий аҳоли ҳам уларга ёрдам берган», — деб ёзади мухбир.

Бхопалда бир сутка ичида 4 мингдан ортиқ одам ҳалок бўлган, жами 400 минг киши жабрланган.

Маълумотларга кўра, Union Carbide компанияси даъвогарларга 470 миллионга яқин компенсация тўлаб берган. Тадқиқотлар давомида ҳалокат инсон омили сабаб юзага келгани аниқланган. Биринчидан, завод аҳоли кўп яшайдиган шаҳар яқинида қурилган. Иккинчидан, сақлашга рухсат этилган кимойив моддалар ҳажми суткалик истеъмолдан ортиқ бўлган. Учинчидан, завод маъмурияти томонидан техника хавфсизлиги талабларига риоя этилмаган. Тўртинчидан, хавф ҳақида сигнал берувчи махсус ускуналар ўчирилган ёки умуман ишламаган.

Эрон олий раҳбарига айланган Ҳоманаий

1979 йил 3 декабрь куни Оятуллоҳ Руҳуллоҳ Ҳоманаий биринчи Эрон олий раҳбарига айланган эди. У ҳокимият тепасида ўтирган 10 йил умри давомида Ироқ билан урушни якунлаган, СССР билан яқинлашган ва ёзувчи Салмон Рушдини ўлдиришга чақиргани билан ёдда қолган.

1989 йил 3 июнь куни бутун дунёга Оятуллоҳ Ҳоманаий сифатида танилган Ислом инқилобий йўлбошчиси, Эрон олий раҳбари Теҳрон яқинидаги қароргоҳида вафот этган. У ўлимидан тўққиз йил олдин инфарктга учраган, бироқ ишдан четлашмаган, соғлиғини қайта тиклаб, сиёсий карьерасини давом эттирганди.

Ҳоманаий бутун дунё учун давлатни ривожлантиришда консерватик усулдан фойдаланиш рамзига айланган. Унинг чақириқлари ва ҳаракатлари Ғарб ва Шарқнинг аксарият давлатлари учун баҳсли эди, бироқ Оятуллоҳни ҳеч бўлмаганда ўз ғояларига содиқлиги учун ҳам ҳурмат қилишарди. Кўплаб эронликлар инқилобдан кейин 1990 йилларда яхшироқ яшаш учун хорижга чиқиб кетган. Айримлар подшоҳ Ризо Пахлавий даврида «яхшироқ яшашгани» ҳақида гапирган. Аслида Эронда яшаётган инсон буни айтишга журъат эта олмасди.

Эрондаги инқилоб сабаб мамлакатга қайтиб келгунига қадар Ҳоманаий узоқ йиллар Парижда қувғинда яшаган. Европа сиёсий эмигрантни подшоҳ режимининг мухолифи сифатида қабул қилган. Ҳоманаий зоҳид эмасди. Унинг уйига мунтазам равишда ҳукуматдан норози аҳоли ёғирилиб келган. Оятуллоҳ ўз иниларини «Тез орада бизнинг давримиз келади», дея тинчлантирган.

Кенг тарқалган тасаввурлардан фарқли ўлароқ, унинг ўзи Пахлавийнинг ағдарилишида шахсан иштирок этмаган. Подшоҳ Эрондан Ҳоманаий қайта таъқибни бошлашидан анча олдин қочиб кетганди. Ўз ватанига Оятуллоҳ омадли чиптани ютиб олган бахтли эмас, балки жуда хотиржам инсон сифатида келган.

Ҳоманаий ростдан ҳам хорижликлар, ҳатто буюк державаларга нисбатан ҳам толерантлиги билан ажралиб турмаган. У асосан АҚШ, Буюк Британия ва СССРни ёмон кўрган — буни яширмаган ҳам.

«Америка Англиядан ёмонроқ, Англия Совет Иттифоқидан ёмон, советлар эса иккисидан ҳам ёмон! Бироқ ҳозирда Америка бутун жирканчликни ўзида мужассам этган. АҚШ президенти шуни билиб олсинки, бизнинг халқимиз уни кўпроқ ёмон кўради. Барча офатларимиз Америка ва Исроилдан келмоқда. ислом халқлари хорижликларни ёмон кўради, айниқса, америкаликлар ва русларни. Шу Америка Исроил ва унинг тарафдорларини қўллаб-қувватлайди. Шу Америка Исроил арабларини бошпанасиз қолдириши учун уларни қуроллантиради», — деганди Оятуллоҳ.

Ҳоманаий ҳокимият тепасида бўлган бутун давр мобайнида — 1980 йилдан 1988 йилгача Эрон Ироқ билан қонли уруш олиб борган. Ҳоманаий даврида Американинг Теҳрондаги элчихонаси ходимлари асирга олинганига ва оқибатда дипломатик муносабатлар бузилганига қарамай, АҚШ Яқин Шарқ можаросида эронликларни қўллаб-қувватлаган. Чунки Америка ортида Совет Иттифоқи турган Саддам Ҳусайнни Оятуллоҳдан кўра хавфли деб ҳисоблаган. Уруш вақтида Ҳоманаий аскарларини шаҳид кетишга чақирган.

Оятуллоҳ Леонид Брежневнинг ҳокимият тепасига келгани бўйича йўллаган телеграммасини эътиборсиз қолдирган, бироқ «прогрессив» Михаил Горбачёв билан алоқа ўрнатишга қарор қилган. 1989 йил 1 январь куни Ҳоманаий СССР Олий кенгаши президиуми раисига шахсан мактуб йўллаб, уни коммунизм ғоясидан воз кечишга, ўзидан олдингилар сиёсатини қайта кўриб чиқишга ва дин йўналишини танлашга чақирган.

Горбачёв бунга қандай жавоб қайтаришни билмай қолган. Бироз ўйланишлардан кейин диний жиҳатларга тегинмасдан анъанавий усулда жавоб ёзилган. Мактубни Эронга етказиш учун Шеварднадзе бошчилигидаги делегация юборилган.

25 февраль куни Ҳоманаий оғир аҳволда ётган бўлса-да, Горбачёв элчисини ўз уйида қабул қилган. Афтидан, Оятуллоҳ ўз сиёсати йўналишини жуда муҳим деб ҳисоблаган ва шу сабабли шифокорлар маслаҳатига ҳам риоя қилмаган. Ҳашаматга ўрганган совет раҳбари кучли шок ҳолатига тушган бўлиб, қандай қилиб катта давлатнинг раҳбари оддий хонада яшаши мумкинлигини тушуна олмаган. Хонанинг бутун интерьери ибодат учун жойнамоз, кўрпа-тўшак, китоблар ва Қуръондан иборат эди.

Шеварднадзенинг сўзларига кўра, унинг Теҳронга ташрифи ўша вақтда Ғарб, хусусан, АҚШ Эронга кучли сиёсий босим ўтказган ва ўн йил давомида мамлакатлар ўртасидаги сиёсий алоқалар минимал даражага тушиб қолганди.

Ҳоманаий аҳволи оғирлиги сабаб ҳеч кимни қабул қилмасди. Мен учун истисно қилинган, чунки мен буюк державанинг ташқи ишлар вазири эдим. Балки бошқа сабаб ҳам бўлгандир. Бу ҳатто Эроннинг Грузия билан бўлган узоқ ўтмишдаги тарихий сабаби билан боғлиқ эмасмикан, деган хаёл ҳам ўтди. Қор ёғарди. Ҳоманаий тепаликда яшарди. Худди масжидга кирилгани каби оёқ кийимни ечиш керак эди. Пайпоқда юриш менга бироз ноқулай эди. Тасаввур қилинг, дипломатик этикет бўйича кийинган инсон оёқ кийимсиз бўлса…

Аввал бошидан мен ислом инқилобидан бугунги кунгача имом учрашган биринчи хорижлик эканимни айтишганди. Ажратилган вақт камлиги сабаб учрашувни 15-20 дақиқада тугатишим керак эди, — дея эслайди Шеварднадзе.

Ҳоманаий СССР ТИВ раҳбарини 15 дақиқа тинглаган, кейин эса узоқ ўйланиб, сўз қотган: «Ҳафсалам пир бўлди. Горбачёв — фикрлайдиган инсон деб эшитгандим. Мен унга тасодифан мактуб ёзмадим. Мактубда инсониятнинг бу дунё ва охиратдаги ўрни ҳақида сўз борганди. Бу дунё муаммолари ҳақида ўйламаганман. Мен охират ҳақида ёзганман ва бу саволга жавоб олмадим. Муносабатларни яхшилашга келадиган бўлса, мен буни қўллаб-қувватлайман».

Совуқ уруш қандай тугаган эди?

1989 йил 3 декабрь куни АҚШ президенти Жорж Буш ва СССР раҳбари Михаил Горбачёв ўз мамлакатлари эндиликда рақиб эмаслигини маълум қилган. Ушбу кун тарихга Совуқ урушнинг расмий якунланиш санаси сифатида киритилган.

Орадан уч йил ўтгач, 1992 йил 1 февраль куни Россия ва АҚШ президентлари Борис Ельцин ва катта Жорж Буш Кемп-Дэвид декларациясини имзолаган бўлиб, у билан Совуқ уруш даври юридик жиҳатдан якунланган эди.

Кемп-Дэвид — АҚШ президентларининг шаҳардан ташқаридаги қароргоҳи. Ундан бир неча километр нарида бункер ва мамлакатни фавқулодда ҳарбий ҳолатда бошқариш маркази «Raveн Рок» жойлашган. Айнан Кемп-Дэвидда Франклин Рузвельт 1943 йилнинг майида Британия бош вазири Уинстон Черчилл билан учрашган, 1978 йилда бу ерда Исроил ва Миср президентлари тинчлик битимини имзолаган. Россия президенти Борис Ельциннинг АҚШга биринчи ташрифи ҳам шу жойда уюштирилган эди.

«Бориснинг дўсти учун» кавбойлар этиги

Жорж Буш даврида АҚШ давлат котиби бўлган Жеймс Бейкер «Инқилоб, уруш ва тинчлик» номли ўз мемуарларида сафар вақтида «Борис Ельциннинг асосий мақсади бутун дунёга ўзини янги Россиянинг етакчиси сифатида кўрсатиш ва тарихий ҳужжатни имзолаш» бўлган, деб қайд этган.

Ростдан ҳам ўша вақтда Ельцин Россия президентлигига сайланганига бир йилдан ошган бўлса-да, дунёда уни яхши танишмас эди. Бейкер ҳам 1991 йил декабрида Москвага уюштирган ташрифларининг катта қисмида Ельцин билан эмас, балки «сиёсий вазн»ини йўқотаётган Михаил Горбачёв билан учрашган.

Ташриф ташкилотчилари ҳам бу одатдаги икки давлат раҳбарларининг эмас, балки янги Россиянинг демократик йўл билан сайланган етакчиси иштирокидаги учрашуви эканига урғу берган. Декларация имзоланган 1 февраль Борис Ельциннинг туғилган куни эди — ушбу тарихий кунда у 61 ёшга тўлганди. Шу сабабли Америка етакчиси Россия президентига «ҳақиқий америкача торт» ва «Б.Й.» ҳарфлари туширилган анъанавий ковбойлар этигини совға қилган.

Декларация матни ростдан ҳам тарихий эди. Биринчи бандда қуйидагича ёзилган: «Россия ва Қўшма Штатлар бир-бирини потенциал рақиб сифатида кўрмайди. Бундан буёғига уларнинг муносабати дўстлик ва шерикликка асосланади…».

Кремль декларацияни қабул қилиш орқали Жексон-Веник номли ўзгартиришини бекор қилиш ниятида бўлган, бироқ бу амалга ошмаган. Мазкур ўзгартиришга кўра, АҚШ ўз фуқароларининг эркин кириб-чиқишига тўсқинлик қилувчи давлатлар билан савдони чеклаган. СССРда ўзгартириш нормалари Исроил билан боғлиқ эмиграция сабаб таъсир кўрсатган, аммо 1992 йилда Россияда бундай чекловлар мавжуд эмас эди. Шунга қарамай, Москвага нисбатан ушбу ўзгартириш чеклови 2012 йилга келибгина олиб ташланган.

Ельцин Кемп-Дэвиддаги матбуот анжуманининг ўзида ядровий каллакчаларни 2,5 минг донагача қисқартиришни таклиф қилган бўлса, Буш «масалани экспертлар билан яхшилаб ўрганиб чиқиш»га чақирган. Ўрганишлар узоқ давом этган. Стратегик ҳужум қуролланишларини қисқартириш шартномаси 1993 йилда имзоланган.

Ёш ислоҳотчилар жамоаси жиддий ёрдам олишни кўзлаган, аммо учрашув якунлари бўйича уларга эришмаган эди. 1992 йилда ташқи иқтисодий алоқалар вазири лавозимида ишлаган Пётр Авеннинг шундай деганди: «1992 йилда биз Халқаро валюта жамғармасидан 1 миллиард доллар олдик. Ғарб ҳукуматларидан эса ҳеч нарса. 1990 йиллар охирида Мексикада инқироз рўй берган вақтда мамлакат бир неча кун ичида АҚШдан 40 миллиард доллар олганди». Бейкернинг айтишича, Вашингтон «40 йил давомида курашиб келинган Россияга иқтисодий ёрдам кўрсатишни асослаши сиёсий жиҳатдан жуда қийин бўлган».

Декларация имзоланишидан тўрт кун олдин Буш Конгрессда чиқиш қилиб, «Худо Қўшма Штатларга Совуқ урушда ғалаба қозонишга ёрдам берганини» айтган. Бундай ҳолатда Буш Конгресс ва Америка халқига Москвага ёрдам бериш ҳақида гапира олмасди.

Коммунизм устидан ғалаба қозонган бўлса-да, Буш қайта президентликка сайланмаган. 1992 йилда у демократ Билл Клинтонга ютқазиб қўйган. Кемп-Дэвид декларацияси эса яхши ниятларни кўзлаган матнлигича қолиб кетган.

«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.