Прогнозлаштириш ва макроиқтисодий тадқиқотлар институти экспертлари сўнгги ойларда нақд пулга талаб ошишига сабаб бўлаётган омилларни таҳлил қилди.
Нақд пулга талабнинг ошишига узоқ муддатли омиллар (иқтисодий ўсиш, демографик ўзгаришлар ва молия секторининг ривожланиши) билан бир қаторда қуйидагилар таъсир кўрсатмоқда:
- мавсумий иқтисодий фаолликнинг ошиши;
- чет элдан пул ўтказмалари кўпайиши;
- валюта курслари барқарорлиги.
2022 йил 1 июнь ҳолатига кўра, муомаладаги нақд пуллар ҳажми 36,9 трлн сўмга етиб, 2017 йилнинг 1 июнь ҳолатига (13,2 трлн сўм) нисбатан 2,8 баробар ошди.
Аммо нақд пулларнинг кенг маънодаги пул массаси таркибидаги улуши камайиб бормоқда.
Ушбу кўрсаткич 2017 йил 1 июнда 31,2 фоизни ташкил этган бўлса, 2022 йилнинг шу даврига келиб 23 фоизгача камайди.
2017 йилдан бошлаб нақд пулга бўлган талаб мавсумий характерга эга бўлиб келмоқда.
Апрель май ойларидан бошлаб иқтисодий фаолликнинг жадаллашуви нақд пулга бўлган талабни оширади ва ушбу тенденция ноябрь ойларига қадар давом этади.
Иқтисодий фаоллик қуйидаги сабабларга кўра ошади:
- тўй ва шунга ўхшаш маросимлар сонининг кўпайиши;
- қурилиш ишларининг тезлашиши;
- дам олиш ва улар билан боғлиқ харажатларнинг ортиши;
- ёзги пишиқчилик ва бошқалар.
Ноябрдан март ойигача бўлган даврда муомаладаги нақд пул ҳажми сезиларли даражада камаяди.
Апрель ноябрь ойларида чет элдан пул ўтказмаларининг кўпайиши билан аҳоли томонидан валюта сотуви ҳажми ҳам ошиб боради.
Сўмнинг долларга нисбатан қадрининг мустаҳкамланиши ёки барқарорлигини сақлаб туриши шароитида ушбу тенденция янада жадаллашади.
2022 йилнинг 5 ойида пул ўтказмалари ҳажми 4,19 млрд долларни ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даврига (2,61 млрд доллар) нисбатан 61 фоизга ёки 1,58 млрд долларга кўпайди.
Мазкур даврда банклар томонидан жисмоний шахслардан 4,32 млрд доллар миқдорида валюта сотиб олинди ва бу ўтган йилнинг мос даврига (2,72 млрд доллар) нисбатан 59 фоизга кўпроқ ҳисобланади.
Катта ҳажмдаги олди-сотди операцияларини (уй-жой, машина олди-сотдиси) хорижий валютада (доллар, евро) амалга оширилганда, ўз-ўзидан миллий валютага талаб камаяди.
Ички валюта бозорида сўмнинг долларга нисбатан қадрининг ошиши ортидан аҳолининг кўпчилиги хорижий валютадаги жамғармаларини миллий валютага ўтказишни афзал кўра бошлади.
Валюта курси барқарорлиги сақланиб турган бир шароитда 2022 йил 15 июлдан 200 минг сўмлик банкноталарнинг муомалага чиқарилиши катта ҳажмдаги нақд ҳисоб-китобларни осонлаштириб, долларлашув даражасини янада камайишига хизмат қилиши мумкин.
Сўнгги 4 йилда тўлов тизимининг ривожлантирилиши натижасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар ҳажми сезиларли даражада ошди.
Муомаладаги банк карталари сони 1,7 баробарга, ўрнатилган тўлов терминаллари сони 1,8 баробарга, банкомат ва инфокиоскалар сони 2,7 баробарга кўпайди.
2022 йил январь май ойларида тўлов терминаллари орқали тушган тушумлар ҳажми 58,2 трлн сўмга етди.
Бу ўтган йилнинг мос даврига (39,9 трлн сўм) нисбатан 1,5 баробар (2018 йил январь май ойларига (23 трлн сўм) нисбатан 2,5 баробар кўпдир.
Аввалроқ Марказий банк Ўзбекистонда 15 июлдан бошлаб 200 минг сўмлик банкноталар муомалага чиқарилишини маълум қилганди.