10 яшар қизни хотинликка олган коммунист, суви Оролга «беҳуда оқаётган» Амударё, ЎзССР Конституциясига осонгина киритиладиган ўзгартиришлар. Ўзбек матбуоти 28 июнда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир беқиёс устозлигича қолаверади.

Ўзбекистон ва жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Ўн йиллар муқаддам айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, ушбу воқеа-ҳодисаларга жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — бари «Кун матбуоти тарихи» рукни материалларида.

90 йил аввал. 1932 йил 28 июнь, сешанба

«Қизил Ўзбекистон»нинг хабар беришича, Ўзбекистон ҳукумати муштумзўр хўжаликларнинг белгилари тўғрисида қарор чиқарган. Масалан, «чорак ҳектардан ошиқ миқдордаги боғлар, токзорлар ва полизларни, уларнинг маҳсулотини сотиб пулқилиш учун ижарага олган, судхўрликдан ва диний хизматдан дармоади бор бўлган хўжаликлар ҳам муштумзўр деб ҳисобланадилар».

«Эскиликнинг энг ёввойи қолдиқлари барҳам топсин» рукни остида даҳшатли хабарлар берилган: «Китоб қишлоқ шўросига қарашлиқ Қумқўрғон қишлоғида бир неча ёш қизлар ақча, буғдой, гуруч, қўй ва бошқалар баробарига қурбон бўлаётирлар. Масалан, 12 яшар Холбой қизи Қурбоной 200 сўм пул, 2 пуд гуруч, бир қўй учун, Жарқўрғонда 13 яшар Роҳатой Мирбобо ўғлига 100 сўм пул, 2 пуд гуруч, бир қўйга, Олмазор қишлоғида 13 яшар Инсоной 200 сўм пул, бир қоп ун, бир дона қўй учун ота-оналари томонидан сотилдилар». «Нурота район 3-партия ячейкасининг масъул котиби Тезбосар жамоасидан 10 яшар бир қизни ўзига хотинликка олди. ‘Сталин’ колхозининг раиси, коммунист Жўрақул Ҳасанов ҳам Назарий деганнинг 12 яшар қизини қалин мол бериб, хотинликка олди».

Дунёда нима гап? Совет газеталарининг ёзишича, Германияда аҳоли, асосан ишчилар фашистларнинг ҳокимият тепасига келишига қарши, шу боис гоҳ Баварияда, гоҳ Пруссияда норозилик, тўқнашувлар:

60 йил аввал. 1962 йил 28 июнь, жума

«Қизил Ўзбекистон»нинг бу кунги сони асосан куни кеча бўлиб ўтган Ўзбекистон парламенти сессиясида қабул қилинган қонунлар ва фармонлари билан тўлган. Қонунлардан бири Ўзбекистон Конституциясининг 48 ва 51-моддаларига ўзгартириш киритишни назарда тутади (эҳтимол, бу 1937 йилги Ўзбекистон Конституциясининг энг кўп ўзгартирилган моддаларидир — чунки Ўзбекистон ҳукумати таркибида янги вазирлик пайдо бўлса ё бирорта вазирлик тугатилса, ҳар сафар буни Конституцияга киритишга тўғри келган).

Парламент мажлисида Ўзбекистоннинг ўша вақтда амалда бўлган Жиноят кодекси 94-моддасига ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги фармон ҳам қабул қилинган. Унга кўра, «бир группа шахслар ёки алоҳида хавфли рецидивист томонидан номусга текканлик ёхуд номусга тегиш жуда оғир оқибатларга олиб келса, шунингдек, балоғатга етмаганларнинг номусига тегиш — 2 йилдан 5 йилгача муддатга сургун қилиб ёки сургун қилмай, 8 йилдан 15 йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан ёхуд ўлим жазоси билан жазоланади» (таққослаш учун, Ўзбекистоннинг ҳозирги Жиноят кодекси бўйича номусга текканлик учун энг оғир жазо — 20 йилгача озодликдан маҳрум қилишдир; айни вақтда, жабрланувчи номусига тегилиб, қасддан ўлдирилса, айбдор умрбод озодликдан маҳрум қилиниши мумкин).

«Қўлни қўлга бериб» хабаридан қизиқ бир парча: «Колхозчилар авиаторлар билан ҳамкорликда қўлни қўлга бериб, ғўза парваришини кучайтириб юбордилар. Универсалчилар ғўза қатор ораларини икки томонлама ишласалар, ҳаво лочинлари осмондан қишлоқ хўжалик экинлари зараркунандаларига қарши химикатлар соча бошладилар... Райондаги ‘Партия ХХ съезди’, Калинин номли колхозларда ҳашаротларга қарши самолётдан дори сепилмоқда. Колхозчилар қишлоқ хўжалик авиацияси лочинларининг ёрдамидан бениҳоя хурсанд». Орадан 25 йиллар вақт ўтиб, пахта далаларига самолётлардан дори сепиш тинимсиз танқид қилинади, унинг нақадар ёмонлиги, масалан, «Темир хотин» ва «Отамдан қолган далалар» каби фильмларда кўрсатилади.

«Вахш, Панжоб, Сурхон дарёлари ва Помир ҳамда Тян-Шан тоғларидаги минглаб жилғалардан сув оладиган Аму ҳар йили 50—60 миллиард кубометр ҳаётбахш гавҳарларини Орол денгизига беҳуда оқизади. Совет кишилари ана шу ўжар Жайҳунни жиловлашга бел боғладилар. Аму энди чўлларга оқади» — бу «Қизил Ўзбекистон»даги фотохабар. Бу фотохабар Қарши даштларини ўзлаштиришга бағишланган катта мақолага бир иловадир. «Аму энди чўлларга оқади» — нақадар таъсирли; орадан 20 йил ҳам ўтмай, Орол денгизининг сувсизликдан қуриши нафақат Ўзбекистон ё СССР, балки сайёра миқёсидаги фожиа сифатида эътироф этила бошланади.

30 йил аввал. 1992 йил 28 июнь, якшанба

1992 йил 28 июнь куни Ўзбекистонда марказий газеталар чоп этилмаган.