«Озодлик» радиоси билан учрашган Ислом Каримов, Тошкентда уч хотин олгани учун бир йилга қамалган эркак, «Ленинобод Ўзбекистонга қўшилмоқчи». Ўзбек матбуоти 15 майда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 15 май, якшанба

Аввал — қишлоқ хўжалиги янгиликлари. «Совхозларда қатқалоқ билан кураш бўш» деб ёзади «Қизил Ўзбекистон» (қатқалоқни эслаб қолинг, орадан 30 йил ўтиб унга яна қайтамиз):

Энди синфий душманлар ҳақида. «Савдогар болалари Назаров, Усмоновлар ўз синфий башараларини яшириб, ‘қизиллиқ’ пардасига бурканиб, шўро аппаратининг айрим тармоқларига ўтиб кириб, ўз синфий манфаатларини юзага чиқариш учун кураш очдилар», — дейилади «Синфий душман тиллари қирқилсин» хабарида. Таъкидланишича, «бу икки қузғуннинг бири Қўқон молия шуъбасининг мудири бўлса, иккинчиси солиқ шуъбасининг нозири эди», айби — «камбағал, косибларга ортиқча солиқ солиш», «ўз синфдошларини эса яйратиш», «шу йўсинда бойиш».

«Бадриддиновчилар суди»нинг бу галги тафсилотлари жуда бадиий. Уни бундай кўринишга келтириш учун икки муаллиф — суддан тайёрланаётган репортажларнинг доимий муаллифи Комил Алиев ҳамда журналист Зиё Саид анча тер тўккани сезилади:

Газетанинг шу сонида эълон қилинган «Биринчи шўро телевизорлари» сарлавҳали хабар эътиборга молик. Унда телевизорнинг ўзи нима эканига таъриф берилган: «Булар суратларни радио орқали бир жойдан иккинчи жойга етказадиган асбоблардир. Телевизор нотиқлар ва ашулачиларнинг суратинигина эмас, балки бутун балет спектаклларини ва кино фильмларни етказа олади».

Россияда ҳокимиятни болшевиклар эгаллаганига салкам 15 йил, СССР ташкил этилганига эса деярли 10 йил тўлганига қарамай, бу давлат ҳали АҚШ томонидан тан олинмаган эди. Nation газетаси айни шу масалада СССР билан ҳамкорликда ишлаётган АҚШнинг энг йирик 50 концерни ўртасида сўровнома ўтказган. «Инқилобдан бурунги қарзлар масаласи ҳал бўлган тақдирда, маълум фирма Шўролар Иттифоқини танилишига қаршилик қиладими, деган саволга 22 компания жавоб ёзиб, Шўролар Иттифоқини дастлабки сабаблар қўймасдан тезлик билан танишни қувватладилар, 11 компания Америка—Шўро савдосини кенгайтириш учун (АҚШ президенти) Ҳувер томонидан комиссия тайинланишини таклиф қилди», — дейилади хабарда (АҚШ СССРни охир-оқибат 1933 йил ноябрида тан олган).

60 йил аввал. 15 май, сешанба

«Қизил Ўзбекистон»дан пахтакор-ўртоқларга навбатдаги эслатма (аввалгиси бу ерда):

Қатқалоқ мавзуси ёдингиздан кўтарилиб улгурмадими ҳали? «Пахта майдонларини қатқалоқ босишининг олдини олиш учун ҳамма имкониятларга эгамиз. Лекин кўпгина колхоз ва совхозлар бу имкониятлардан етарли фойдаланмаётир», — дейилади «Қизил Ўзбекистон»нинг 1962 йил 15 май сонидаги «Қатқалоқ — тўла гектарга тўсиқ» сарлавҳали материалида.

Тошкент шаҳар Октябрь (ҳозирги Шайхонтоҳур) район халқ суди Турсун Хўжаевни бир йил жазосига ҳукм қилган. Унинг айби нима? У «хотини Людмила Нестерова билан қонуний ажралмай туриб, турли ҳийла-найранг билан ўқувчи Муҳаббат Қосимовага уйланган. Уни ўқишдан, ишдан четлаштириб, хўрлаб келган. Ҳатто ўз фарзанди учун нафақа ҳам бермаган. Шунингдек, Вакила исмли қизни ҳам хотинликка олиб, уни олий маълумот олишдан, ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланишдан маҳрум этган».

Хориж янгиликлари рукнида Жанубий Африка Республикаси адлия вазири «диверсия ишларига ўлим жазоси берилиши»ни назарда тутувчи қонун лойиҳасини парламент муҳокамасига қўйгани ҳақидаги хабар бор; таърифланишича, «бу қонун проекти Жанубий Африкада шу чоққача қабул қилинган қонунлар орасида энг бераҳм қонунлардан бири бўлади». Қайд этиш жоиз, «энг бераҳм қонун»ни таклиф қилган адлия вазири Балтазар Ёҳаннес Форстер орадан тўрт йил ўтиб ЖАР бош вазирига, 1978 йилда эса ЖАР президентига айланади. Апартеид режими раҳбарларидан бири бўлган Форстер ХХ асрнинг энг золим диктаторларидан бири сифатида эътироф этилади.

30 йил аввал. 15 май, жума

Тошкент 1992 йил 15 май куни МДҲ давлат ва ҳукумат раҳбарлари учрашувига мезбонлик қилади. Ушбу тадбир арафасида президент Ислом Каримов журналистлар билан учрашган. Учрашувга ҳамма президентлар ҳам кела олмаган — масалан, Украина президенти Леонид Кравчук Қрим масаласи муҳокама қилинаётган Олий Кенгаш сессиясида қатнашиши сабаб, Украина делегациясига бош вазир Фокин раҳбарлик қилади.

Журналистлар Тожикистоннинг Ленинобод вилояти гўёки Ўзбекистон таркибига ўтиш ниятида деб тарқатилган миш-мишларга президент Каримовнинг муносабати қандайлигига қизиққан. «Бу масалада мен Ўш воқеалари пайтидаёқ фикримни аниқ айтган эдим. Биз ҳудудларнинг бўлинмаслиги тарафдоримиз. Қўшни мустақил давлатларда ватандошларимизнинг қандай яшаётганлигига биз бефарқ қараб тура олмаймиз, албатта. Лекин ҳамма муаммоларни сиёсий мулоқот йўли билан ҳал этиш мумкин ва лозим», — деб жавоб берган Ислом Каримов.

«Ҳарбий масала 15 май куни делегациялар муҳокамасига қўйиладиган асосий масалалардан биридир. Армия қандай бўлиши керак, уни ким пул билан таъминлайди? Бу хусусда Ислом Каримов НАТО каби тузилма тарафдори эканини таъкидлади», — дейилади ЎзА ахборотида. Тошкентга қўниши билан журналистлар билан учрашган Қозоғистон президенти Нурсултон Назарбоев ҳам бу масалада фикр билдирган: «Менимча, энг муҳими, коллектив хавфсизлик тўғрисидаги ҳужжатни қабул қилишдир. Армиямиз билан тажриба ўтказишни тўхтатадиган вақт келди».

Ҳақиқатан ҳам, 1992 йил 15 май куни Тошкентда Коллектив хавфсизлик тўғрисидаги шартнома имзоланган, шу келишув билан ОДКБга — Коллектив хавфсизлик тўғрисидаги шартнома ташкилотига асос солинган. Ўзбекистон ушбу ташкилот таркибидан 1999 йили чиқиб кетган, 2006 йили қайта аъзо бўлиб, 2012 йили яна чиқиб кетган. Ушбу ташкилотнинг қуролли кучларидан биринчи марта 2022 йил январида, Қозоғистондаги тартибсизликларни бостириш вақтида фойдаланилди.

«Ислом Каримов ‘Озодлик’ радиоси ва ‘Америка овози’ вакиллари билан учрашди» — ушбу хабар деярли барча марказий газеталарда босилган. «Мустақил Ўзбекистон ҳаётининг барча соҳаларига тааллуқли холис ахборот бериш тўғрисида гапирганда, шуни айтиш керакки, бу ерда ‘Озодлик’ радиоси ва ‘Америка овози’ радиосининг каттагина ахборот марказини барпо этиш зарур. Ислом Каримовнинг бу таклифини меҳмонлар миннатдорлик билан қабул қилдилар», — дейилади хабарда.

Ўзбекистон Адлия вазирлиги 13 май куни «Ўзбекистон чернобилчилари» уюшмасига ташкилот давлат рўйхатидан ўтганини тасдиқловчи ҳужжатларни топширган. Уюшма раиси Исломхўжаевнинг сўзларига кўра, Чернобил фожиаси оқибатларини тугатишда Ўзбекистондан 10 мингдан кўпроқ одам қатнашган. «Расмий ҳужжатларда 70 киши ўлгани, 700 киши ногирон бўлиб қолгани кўрсатилган. Аммо бу рақамларга ишониш қийин», — дейди у.

«Ўзбекистон овози» газетасида эълон қилинган профессор Абдузуҳур Абдуазизовнинг «Мустақиллик рамзи» мақоласида таъкидланишича, «тўғрисини айтганда, кириллицага асосланган ёзувимиз ўзбек тилининг нафақат фонетик, балки морфологик хусусиятларини ҳам ифода қила олмайди. Шу сабабли ёзувимизда ҳам ноқулайликларни, талаффузимизда эса қатор қийинчиликларни келтириб чиқарди». Хўш, нима қилиш керак? Муаллифнинг фикрича, лотин ёзувига ўтишимиз керак.

«Халқ сўзи» газетасида профессор Исроил Мирзаевнинг «Миллий мактаб — ойдин келажак» сарлавҳали мақоласи босилган. Унда, жумладан, шундай таклиф илгари сурилади: «Юқори синфларни иккига — ўғил ва қизлар гуруҳларига ажратиш лозим. Чунки шундай қилинса, йигитларга кўпроқ эркаклар ҳаёти учун зарур урф ва кўникмалар — оилани бошқариш, Ватан мудофааси хизматига тайёр туриш, тижорат кабиларни ўргатиш; қизларни эса уй бекаси — оналик, пазандалик, тикиш-бичиш, меҳмон кутиш, нафосат ва оройишни тушуниш сингари турмуш сирларидан воқиф этиш фойдали бўлур эди».

Дунёда нима гап? Украина парламенти Қрим парламентининг яриморол мустақиллигини эълон қилиш ва мустақиллик масаласида референдум ўтказиш тўғрисидаги қарорларини тўхтатиб қўйган.

Космонавтикадаги тарихий воқеалардан бири: «Америкалик уч астронавт очиқ космосга чиқиб, пастга қулаши муқаррар бўлган тўрт тонналик йўлдошни қўллари билан тутиб олишга муваффақ бўлдилар».

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди