Тошкентдаги АҚШ элчихонасига бостириб кирган собиқ милиционер, чигирткага қарши ҳаяжонсиз кураш, масхарабоз Хрушчёв. Ўзбек матбуоти 12 майда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 12 май, пайшанба

«Ҳаяжонга, паникага берилишга ўрин йўқ. Ҳаяжонга тушиб, душман олдида қўл қўшуриб қолиш болшевиклар шаънига лойиқ эмас. Курашни ва оммани курашга уюштириш керак. Уюшган, интизомли ва нима учун курашганини билгна қўшинга ҳеч қандай ёв қўрқинч бўла олмайди» — бу «Чигиртка қарши ҳаяжонсиз, уюшиб курашув лозим» рукни остида берилган «Чигиртка билан курашга» сарлавҳали материалдан иқтибос эди.

«Тошкент ҳали штурмга қўшилгани йўқ» сарлавҳали хабардан иқтибос: «Маблағ тўплашда Ўзбекистоннинг асосий шаҳари Тошкентдир. Иккинчи кварталда Тошкент бутун жумҳурият планининг тахминан 25 процентини тўплаши керак. Шунга қарамасдан, Тошкент Ўзбекистоннинг бошқа шаҳар ва районларидан орқада қолиб боради. Тошкентда ва унинг тўрт районида квартал плани апрель ойи ичида кооперация томонидан 11 процент, омонат ишлари ва давлат кредити бўйича 31 процент бажарилган».

Франция президенти ўлдирилган дастлабки кунларда совет газеталарининг нуқтаи назари бошқачароқ, бу воқеа атрофидаги хабар-мақолалар кўпроқ ҳамдардлик кайфиятига яқинроқ бир тусда эди. Аммо кун ўтгани сайин, сарлавҳалар ҳарорати ўсиб бормоқда. Ўзингиз бир кўринг-да сарлавҳаларни: «Францияда янги ёлғонлар», «Горгулов компартиянинг аъзоси бўлган эмас ва бўлиши ҳам мумкин эмас эди», «Думернинг ўлдирилишидан Шўроларга қарши кампанияни кучайтириш учун фойдаланадилар», «Горгуловнинг болшевик таъсири остида бўлганига ҳеч қандай далил йўқ».

Шу вақтгача нуқул Япониянинг Хитойга ҳужуми ёки Европадаги «эзилган халқ» норозиликлари асосий мавзу бўлиб келарди. «Қизил Ўзбекистон»нинг 12 май сонида «Яқин Шарқда уруш тайёрлиқлари» сарлавҳаси остида дунёнинг ушбу минтақасидаги вазиятга советлар кўзи билан тайёрланган шарҳ берилган. Унда, жумладан, шундай дейилади: «Фаластин ва Месопотамияда ҳам араб қабилаларининг феодал бошлиқлари билан ‘битим’ тузиш ҳаракати давом қилади, шу билан бир вақтда Британия империализмининг бош суянчиғи болган сионистларнинг сиёсатига тўла ёрдам кўрсатилади».

Газетанинг сўнгги саҳифасида эса, одатдагидек, прокурор Бадриддинов суди тафсилотлари. Бу галги репортаж «бадриддиновчилик»ка алоқадор бошқа «айбдор»лар сўроғига бағишланган. Унда бир эътиборга молик савол-жавоб бор: суд раиси гувоҳ Алимовдан сўраяпти: «Синфий душман қўлида ўлган ишчи-деҳқон мухбирлари Ўзбекистонда қанча сонни ташкил қиладирлар?». Гувоҳнинг жавоби: «Биргина 1930 йилнинг ўзида, тўрт ойнинг ичида Фарғона водийсидан 5 мухбир ўлдирилди. Хусусан, оғзаки маълумот берувчи (ускор) Зиёвутдин ака куппа-кундузи душманлар томонидан сўйиб ташланди».

60 йил аввал. 12 май, шанба

Ўзи тўрт саҳифалик «Қизил Ўзбекистон» газетасининг бугунги сонида СССР етакчиси Никита Хрушчёвнинг 10 май куни Бутуниттифоқ темир йўл транспорти ходимлари кенгашидаги нутқи икки ярим саҳифа жой олган. Хрушчёв нутқи давомида соҳанинг ўтмишдаги раҳбарлари — ўз сафдошлари бўлган Молотов ва Кагановичнинг устидан роса кулган.

Шунингдек, мамлакат олимларига қуйидагича истеҳзо билан билдирган фикрлари ҳам кам эмас. Масалан, қуйидаги лавҳада Никита Сергеевич: «Америка Ойга аппарат ё ракета учиришни ҳали ҳам эплай олгани йўқ, Ойдаги вимпелимиз неча замондан бери ‘Америкалик шеригим қачон етиб келаркин?’ деб кутиб ётибди, бунинг учун олимларимизга раҳмат — сизларга гап йўқ, лекин шунча юксак нарсани ўйлаб тополган олимларимиз нега темир йўл қурувчиларнинг ишини енгиллаштирадиган бир техника ясаб бермайди?», дегандек бўлади.

«Ўзбекистон меҳнаткашлари ҳам, деди тинчликни ҳимоя қилиш Ўзбекистон комитети раиси С.Нуриддинов, қаттиқ халқаро назорат остида ёппасига ва батамом қуролсизланиш тўғрисида Совет ҳукуматининг қилган таклифини якдиллик билан қўллаб-қувватламоқдалар. Ғарбий давлатларнинг ҳукуматлари уруш хавфини абадий тугата оладиган, Ер юзининг ҳамма халқларига прогресс ва тинч ҳаёт учун мустаҳкам шароитни таъминлайдиган шу ғоят инсонпарварлик таклифларининг қабул этилишига АҚШ раҳбарларининг фармойишига амал қилиб, қаршилик кўрсатаётгани шаҳар ва қишлоқ меҳнаткашларининг ғазабини кучайтирмоқда». Бу — «Урушларни тугатиш — коммунизмнинг тарихий вазифасидир» материалидан иқтибос эди.

Хорижда нима гап?

30 йил аввал. 12 май, сешанба

.Ўзбекистон парламенти Раёсати қарорлари билан Ўзбекистондаги бир қатор ҳудудларнинг номлари ўзгармоқда. Масалан, Тошкентда Киров райони Юнусобод, Куйбишев райони Мирзо Улуғбек, Ленин райони Миробод, Октябр райони Шайхонтоҳур ва Фрунзе райони Яккасарой деб қайта номланмоқда:

Фарғона вилоятидаги Киров райони Бешариқ, Ленинград райони Учкўприк, Фрунзе райони Данғара деб, Самарқанд вилоятидаги Красногвардейск шаҳри Булунғур, Болшевик райони Гўзалкент (кейинчалик, 2001 йилда бу туман Пастдарғомга қўшиб юборилган), Советобод райони эса Нуробод деб қайта номланмоқда:

«Сирдарё вилояти ҳокимининг илтимоси қондирилиб, Ильич районининг номи Шароф Рашидов райони деб ўзгартирилсин», — дейилади навбатдаги қарорда (ўша вақтда бундай таклифлар кўп бўлган). Бу туман номи 2004 йилда яна ўзгартирилади — Шароф Рашидов номи олиб ташланиб, туманга Сардоба номи берилади (2020 йилга келиб у Ўзбекистондаги энг машҳур ҳудудлардан бирига айланади). Шароф Рашидов номи 2016 йил декабрида Жиззах вилоятидаги Жиззах туманига берилди.

Ашхободда 9—10 май кунлари Ўзбекистон, Туркманистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Эрон, Туркия ва Покистон давлат ва ҳукумат раҳбарлари учрашуви бўлиб ўтган, унда президент Ислом Каримов ҳам қатнашган.

11 май куни АҚШнинг Тошкентдаги элчихонасига бир фуқаро бостириб кириб, участка милиционеридан тортиб олган қурол билан дўқ қилганича, элчихона хоналаридан бирига қамалиб олган ҳамда «муфтий билан учраштиришни талаб қилган». Кўп ўтмай уни қўлга туширишган: «Дастлабки маълумотларга кўра, у 1956 йилда туғилган, милиция зобити номига доғ туширганлиги учун 1986 йилда ишдан ҳайдалган ва ҳозирда ҳеч қаерда ишламайдиган Абдусаттор Мирзакаримовдир».

«Халқ сўзи»нинг Самарқанддаги мухбири Ҳабиб Темир давлат тили тўғрисидаги қонун талаблари қанчалик бажарилаётгани ҳақидаги мақоласида «кўпгина корхоналар, ташкилот ва муассасаларда 90 фоиз иш ҳамон рус тилида юритилаётгани» юқори ташкилотлар томонидан ҳам танқид қилинаётганини таъкидлаб, «маҳаллий амалдорлардан бирининг хизматхонаси»да бўлган гапни ёзган. «Ҳўв, ука, — деди у амалдор керишиб, — бу гаплар ҳаммаси вақтинчалик. Керак бўлса ҳали СССР ҳам тикланади. КПСС ҳам, Сиёсий бюро ҳам тикланади. Сиз билан ўшанда гаплашамиз».

Хорижда нима гап? Кавказда вазият оғир.

Лениннинг ҳали ҳам кўмилмаган мурдасини 10 миллион долларга сотиб олишга тайёр харидорлар чиқмоқда.

1992 йилги «Халқ сўзи» газетаси янги Афғонистондаги янги тартиблардан ҳайратда, буни сарлавҳаданоқ сезиш мумкин: «Ҳатто пивоям ичилмайди».

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди.