Тошкентда «Афғонистонга уруш очилармиш» деган ваҳима, Ўзбекистонни «чақалоқ» деб атаган Каримов, пойтахт аэропортини Чинозга кўчириш қарори. Ўзбек матбуоти 29 апрелда нималар ҳақида ёзган?

Тарих — ҳаёт такрорлардан иборат экани ҳақида сабоқ берувчи энг яхши устоз; ҳар кунлик бу сабоқлардан доим ҳам вақтида ва тўғри хулосалар чиқарилмаса-да, тарих барибир энг яхши устозлигича қолаверади.

Ҳам Ўзбекистоннинг, ҳам жаҳоннинг бундан 90, 60 ва 30 йил аввалги манзарасига ўзбек матбуоти кўзи билан имкон қадар назар солиш ҳам қизиқ, ҳам фойдали кўринди. Бундан ўн йиллар аввал айнан бугунги санада нималар бўлган, давр матбуоти улар ҳақида нима деб ёзган, жамоатчиликнинг муносабати қандай эди — буларнинг барини «Кун матбуоти тарихи» рукни орқали кузатиб бориш мумкин.

90 йил аввал. 29 апрель, жума

1937 йилгача ҳали беш йил бор, аммо шафқатсизликда 1932 йил 1937 йилдан ҳеч қолишмайди. Қуйидаги болалар суратига эътибор беринг — бу сурат 1932 йил 29 апрель куни Ўзбекистон комсомолининг «Ёш ленинчи» газетасида эълон қилинган. Кўринишидан, яхши, одобли, камсуқумгина болаларга ўхшайди, модомики, сурати газетада чиққан бўлса, бирор намунали иш қилгандир, деб ўйлаш мумкин. Сурат тагида эса шундай деб ёзилган: «Шокарим Шоқосимов, Сирож Раҳматуллаевлар 1-босмахона фабрика-завод мактаби (ФЗУ)нинг энг прогулчиларидан. Булар бошқаларнинг ишларига, ўқишларига ‘зарба’ берадилар». Республика газетасида болаларнинг суратини «мактабнинг энг кўп дарс қолдирадиган ўқувчилари» деб чиқариш шафқатсизликдан бошқа нарса эмас (гарчи, бу фикрга айрим ҳокимлар қўшилмаслиги ҳам мумкин).

Албатта, «Ёш ленинчи» фақат прогулчиларнинг расмини чиқармайди. Қуйидаги суратда чап томонда кўрсатилган йигитнинг исми — Ҳамид Холмирзаев, Норин туманидаги «Қизил тўлқин» колхозининг комсомол колхозчиси. «Бригаданинг фаоли. Битта ҳам прогул қилмайди», — деб мақтайди газета. Қўшни суратда — Карим Бобоев, у ҳам норинлик, унинг қаҳрамонлиги — «яширинган 38 муштумзўрни топган». У даврда кимлар муштумзўр ҳисоблангани ҳақида аввал кўп ва хўб ёзилган эди.

Асосий мавзу — 1 майга тайёргарлик. «Қизил Ўзбекистон»нинг кечаги, 29 апрель сонида Компартия бутун Иттифоқ учун ўйлаб топган 1 май шиорлари эълон қилинганди. Бугунги сонда эса Компартиянинг Ўрта Осиё бюроси таклиф қилган 23 та шиор босилган. Иттифоқ учун мўлжалланган шиорлардан фарқли ўлароқ, Ўрта Осиё бюроси шиорларида халқаро мавзу четлаб ўтилагн. Аммо барибир эътиборга моликлари бор. Мана, масалан: «Пахта терар машиналарни ишловчи заводларнинг ишчилари, пахта терар машиналарни зарбдор суръатлар билан ишлаб чиқарингиз!» (эътибор беринг, 1932 йил — 90 йил аввал — ва пахта териш машиналари). Ёки бўлмаса, мана буниси: «Чирчиқ учун! Ўрта Осиёни электрлаш учун! Кимё учун! Азот заводлари учун, пахта ўғити учун! Шўро миср пахтаси учун!».

Марказий газеталарда Тошкентдаги 1 май маршлари қандай тартибда бўлишига доир батафсил маълумот берилган. Яъни, у туман аҳолиси қаердан йўлга чиқади, бунисининг фаоллари қаерга келиб туриши керак, улар қайси кўчалар орқали Қизил (ҳозирги Мустақиллик) майдонига кириб боради, кўчалар соат нечада ёпилади ва қачон очилади, автомобилларни қаерга қўйиб туриш мумкин (парковка қаерда?), трамвайлар соат нечагача юрмайди — ва ҳоказо, ва ҳоказо — 1 май куни шаҳар аҳолисига ноқулайлик туғдириши бўлган деярли барча чекловлар ва ҳолатлар ҳақида батафсил ахборот берилган.

Бундай тушунтиришлар, эҳтимол, ҳозир ҳам йўқ...

29 апрель газеталаридаги энг асосий мавзу, бу мавзу муқовага чиқарилмаган бўлса-да, Эски шаҳарда тарқалган бир миш-мишга бағишланган. «Тошкентда бўлажак ҳаво машқлари муносабати билан баъзи бир нотўғри ва ваҳимали овозалар тарқалмоқда», — деб бошланади «Ёш ленинчи»даги хабар. «Ҳаводан оғир ва заҳарли газлар сочар эмишлар, булар ҳамма нарсани бўғар эмиш, меваларни заҳарлар эмиш, сувларни ичиб бўлмас эмиш, бу ишлар ҳаммаси 1 майга тўғриланган эмиш... Мана шундай эмиш-эмиш ва ваҳим овозалар», — дейилади «Қизил Ўзбекистон»даги материалда. «Ҳатто шундай ҳоллар бўлгандирким, ўзбек ишчи хотинларидан бири ‘заҳарланишъдан қўрқиб, ишга чиқмаган», — дейилади унда. «Шундай овоза тарқатилдиким, гўё бўлажак ҳаво машқлари Афғонистон билан уруш бошланиши муносабати билан ўтказилар эмиш ва ҳоказо сафсаталар», — деб қўшимча қилади «Ёш ленинчи».

«Қизил Ўзбекистон»нинг тушунтиришича, «бўлажак ҳаво машқидан мақсад — ҳаво ҳужумига қарши корхоналарнинг тайёрликларини, кимё командаларининг, ўт ўчирувчиларнинг, милиция ва бошқаларнинг ҳозирликларини текширувдан ўтказишдирки, булар доим тайёр туришлари ва ҳар вақт ‘тайёр’ деб жавоб бера турган бўлишлари керак... Уруш ва мамлакат мудофааси деган тушунча қуруқ ва юзаки эмас, балки аниқ бир нарсадир... Бўлажак ҳаво машқидан мақсад — халқни заҳарлаш эмас, балки меҳнаткашларни ўз ҳаётларини қутқаришга ўргатиш, ҳарбий билимни таълим беришдир». «Ёш ленинчи»нинг қайд этишича, яна шундай ваҳималар бўлмаслиги учун ҳаммаёқда «юзлаб ҳарбий тўгараклар очиш керакдир. Бундай қилиб, биз синфий душманларимизнинг иғво ва туҳматларига дарҳол меҳнаткашларнинг раддиясини уюштириб, гражданларни келажакда бўлиши мумкин бўлган урушга тайёрлаган бўлармиз» (Афғонистонга ҳужум бўлмаса-да, 1932 йилдаёқ бўлажак катта уруш кўланкаси мунтазам халқ устида тургани шу сатрлардан аён).

60 йил аввал. 29 апрель, якшанба

«Қизил Ўзбекистон»нинг 1962 йил 29 апрель сони олтинчи чақириқ СССР Олий Совети биринчи сессияси тафсилотлари ва, энг асосийси, СССР етакчиси Никита Хрушчёвнинг америкалик ношир Коулсга берган интервьюсидан иборат — суҳбат 4 саҳифалик газетанинг салкам 2,5 саҳифасини эгаллаган. Хрушчёв суҳбат давомида уни 1957 йили ҳокимиятдан четлатишга уринган гуруҳ ҳақида гапирган:

Ленин Сталин ҳақида нима деганини эслатиб ўтган:

Берлинни девор билан ажратиш қанчалик зарур эди, деган саволга жавоб беришга уринган:

СССР Ойга қачон учиши-ю, бу парвозни АҚШ билан бирга амалга ошириш имкониятлари қандай эканини баҳолаган:

Ва, АҚШдаги матбуот анжуманида: «Биз сизларни дафн этамиз», деган гапни айтганида, аслида нимани назарда тутганини тушунтирган (қуйида ўша тушунтиришнинг боши, аслида у жуда катта ва асосий мазмуни шундан иборатки, «феодализм ўрнини табиий равишда капитализм эгаллаганидек, бир кун келиб, капитализм ўз ўрнини коммунизмга табиий бир равишда бўшатиб беради»):

Олий Совет сессиясида Хрушчёв СССРнинг янги Конституциясини тайёрлашга киришиш ҳақида маъруза қилганди. Ўша чиқишга Қозоғистон етакчиси Динмуҳаммад Кунаев муносабат билдирган, «Қизил Ўзбекистон» ўша муносабатнинг таржимасини эълон қилган:

30 йил аввал. 29 апрель, чоршанба

Газеталарнинг бош мавзуси — Туркия бош вазири Сулаймон Демирелнинг Ўзбекистонга ташрифи тафсилотлари.

Сулаймон Демирел Туркиянинг Тошкентдаги элчихонаси очилишида қатнашди:

Сулаймон Демирел Тошкент шаҳри фахрий фуқароси (ватандоши):

Сулаймон Демирел бошчилигидаги турк ишбилармонлари президент Ислом Каримов билан учрашди:

Сулаймон Демирел Ўзбекистон парламентида бўлди:

Парламентдаги учрашувда Демирел ҳам, президент Ислом Каримов ҳам сўзга чиққан. Каримовнинг нутқи ҳиссиётларга бой: «Бизнинг асрий орзуларимиз амалга ошганида Ўзбекистон истиқлолини худди ўз истиқлоли каби қабул қилган ким? Туркия! Ким бизнинг эндигина оёққа тураётган чақалоқ давлатимизни биринчи бўлиб расман тан олди? Туркия! Ким биз оғир иқтисодий аҳволдан чиқаётган пайтимизда биринчи бўлиб мадад қўлини чўзди? Туркия! Биз, ўзбеклар, буни ҳеч қачон унутмаймиз. Мустақиллик йўлига ўтиб, биз кимга ва қайси давлатга умид боғладик? Туркияга!».

Тошкентда 2021 йил февралида Олимпия шаҳарчаси қурилиши эълон қилинди. Бу шаҳарча 2025 йилги ёшлар ўртасидаги Осиё ўйинларини қабул қилиш учун бунёд этилади. 30 йил аввал эса Тошкент оз эмас, кўп эмас, нақ Олимпиадани, ҳақиқий, энг катта — ёзги Олимпия ўйинларини ўтказиш учун даъвогар эди. Ҳатто энг юксак минбарлардан ҳар икки гапнинг бирида «Ўзбекистон чуқур иқтисодий инқирозда» каби таъкидлар такрорланиб турган бир вақтда (бунинг учун узоқ мисол қидириш шарт эмас, бундан аввалги хатбошига қаранг) мамлакат ҳали ҳам Олимпиадани қабул қилиш фикридан қайтмагани ҳозир қизиқ кўринади. «Тошкент вакиллари Лозаннага боришади» хабари айнан шу мавзуда:

«2000 йилда Олимпиада ўйинларини ўтказишга даъвогар шаҳарларнинг вакиллари Лозаннада тўпланадилар. Халқаро Олимпиада комитетининг қароргоҳи шу шаҳарда жойлашган. Бошқа даъвогар шаҳарлар — Белград, Берлин, Бразилиа, Манчестер, Милан, Пекин, Сидней, Истанбул вакиллари билан биргаликда Ўзбекистон пойтахти вакиллари ҳам Лозаннага йўл оладилар. МОК бош директори Франкос Каррард Тошкентга таклифнома юборди. ‘Биз Лозаннага Тошкент шаҳрининг, спортнинг турли хиллари бўйича мусобақалар ўтказилиши мумкин бўлган бошқа шаҳарларнинг муфассал спорт харитасини олиб кетяпмиз, — деди Ўзбекистон Миллий олимпиада комитети вице-президенти Собир Рўзиев. — Бўлажак олимпиада қишлоғининг макети ва унинг жойлаштирилишини кўрсатувчи фотосуратлар, теле- ва матбуот маркази, аэропорт ҳамда сайёрамиздаги ушбу спорт байрамини муваффақиятли ўтказиш учун зарур бўлган бошқа иншоотларнинг макетлари ва фотосуратларини ҳам олиб борамиз’».

2017 йили Тошкент шаҳар маъмурияти вакилларидан бири ўша вақтда — 2017 йили шаҳарда «тўққиз қаватли уйлар кранлар йўқлиги сабаб қурилмагани»ни очиқ тан олган эди. Ваҳоланки, бундан 30 йил аввал Тошкентда нафақат тўққиз қаватли, балки 12 ва 16 қаватли уйларни қуриш одатий ҳолга айланиб улгурган эди. «Тошкент оқшоми» муштарийлари билан мулоқот қилган Тошкент шаҳар ҳокими — шаҳар қурилиш-инвестиция мажмуаси раҳбари Бурҳон Қосимовнинг сўзлари ҳам бунга далил бўла олади:

Муштарийлардан бири Тошкент метросининг қурилиш истиқболларига қизиққан. «Ҳозирги пайтда ‘Ташметропроект’ ва ТашНИИиПИгенплан илмгоҳлари бўлажак йўловчилар миқдорини ўрганиб, метронинг Юнусобод йўналиши қурилишини Қорақамиш, Сергели ва Қўйлиқ даҳаларигача давом эттириш юзасидан лойиҳани ишлаб чиқмоқдалар. Бу ишлар тугаллангач, метро қурилишининг кейинги навбатлари аниқланади», — деб жавоб берган Бурҳон Қосимов (орадан 30 йил ўтиб, метро Қўйлиқ ва Сергелигача етиб борди, уни Қорақамишгача етказиш режаси эса кун тартибида).

Тошкент аэропортини шаҳардан ташқарига кўчириш мавзуси ҳам нисбатан кўҳна, камида 30 йиллик мавзу. Аэропортни шаҳар ташқарисига кўчириш бўйича ҳукумат комиссияси 1985 йилдаёқ ташкил этилган, унинг тавсиялари билан тегишли ташкилотлар 1990 йилда янги аэропортни танлаш ва унинг учун майдон ажратишни асослаб берадиган ҳужжатларни тайёрлаган. Бурҳон Қосимовнинг таъкидлашича, Ўзбекистон ҳукуматининг 1990 йил 31 июлдаги фармойиши билан комиссиянинг аэропортни шаҳардан 30—45 километр узоқликка кўчириш учун Чиноз тумани атрофида ер танлаш тўғрисидаги қарори маъқулланган. «Вазирлар Маҳкамаси қарори билан Тошкент вилояти ҳокимлигига бу ҳудудни ана шу мақсад учун сақлаб туриш топширилган. 1995—1996 йилларда ‘Ўзбекистон ҳаво йўллари’ буюртмаси бўйича ‘Казаэропроект’ илмгоҳи тайёрагоҳни қуриш ва ишга тушириш муддатларини асослаб берадиган ҳужжатларни тайёрлаши керак», — деган Тошкент шаҳар ҳокими ўринбосари.

Геология ва минералогия фанлари доктори Х.Раҳматуллаев ва геология ва минералогия фанлари номзоди О.Розиқовнинг «Ўзбекистон овози» газетасида эълон қилинган «Тилла ‘занглаб’ ётмасин» сарлавҳали мақоласида президент Ислом Каримовдан бир қизиқ иқтибос келтирилган: «Мана, олтин ёмбиларимиз борган сари кўпайиб бормоқда. Аммо бебаҳо олтин захирамизни фақатгина олтин тиш қилиб ялтиратиб юриш эмас ҳамда Бухоро хонидек хазинага солиб қўйиб, унинг ялтиллашига маҳлиё бўлиб ўлтирмаслигимиз керак. Унинг жозибадор ярқирашини АҚШ, Англия ва бўлак бой давлатлар банкирларига кўз-кўз қила билишимиз ва шунинг кафолатига улардан катта-катта кредитлар олишимиз керак» (таъкидлаш жоиз, бугунги кунда бу иш вазифа ортиғи билан уддаланмоқда).

Ички ишлар вазирлигининг «Постда» газетаси 1992 йил 29 апрель сонида «Сиз кутган, кутмаган хабарлар» рукни (!) остида Наманган вилоятида юз берган айрим ҳуқуқбузарлик ҳолатлари ҳақида қисқа хабарлар берилган. Албатта ўқиб кўринг — ИИВ газетаси бундай услубда хабарлар берилишини, ҳақиқатан ҳам, кўпчилик кутмайди:

Мавзуга ички ишлар органларига келиб тўхтаган экан, «Халқ сўзи» газетасида эълон қилинган муаммоли бир мақоланинг натижасига (унга Тошкент вилояти ИИБ жавоб қайтариб, масъулиятсиз ходимларга ҳайфсан берилганини маълум қилган) газета билдирган муносабатни кўрсатиб ўтиш ўринли. Нашрнинг заҳарханда муносабати шундай сўзлар билан бошланади: «Яшасин ҳайфсан! Ҳайфсан ҳамон яшаётган экан, жамиятимизнинг қусурлари ҳали-бери тугатилмайди!..».

Дарвоқе, ҳайфсан ҳамон тирик. Ҳали-бери ўлмаса ҳам керак.

Ушбу материал ҳуқуқлари муаллифларида сақланган ҳолда эълон қилиш шарти билан «Дарё» интернет-нашрига тақдим этилди