Бундан бир муддат аввал бирор техника, кийим-кечак, умуман, исталган товарни сотиб олишга эҳтиёж пайдо бўлса, алоҳида бир кун белгиланар, эрта тонгдан ёки куннинг қулайроқ вақтида бозор томон йўл олинарди.

Харажат билан етиб бориладию, тиқилинч ва доим ҳам тартибли бўлмаган бозор расталарини айланишга, керакли буюмларни топишга, танлаш ва савдолашишга анча-мунча вақт кетарди.

Албатта, ҳозир ҳам анъанавий бозордан воз кечилмаган. Фақат истеъмолчи вақтнинг қадрини англагани сари унинг фойдали сарфланишига, вазифаларни имкон қадар қисқа муддатда осон ҳал этишга уринмоқда.

Ва бу уринишлар талаби ортидан онлайн савдо Ўзбекистонга ҳам кириб келди. Унинг тез суръатларда ривожланиб бораётгани эса қулайлиги ҳамда замон талабига мослигидан далолат беради.

Амалий тажриба

Ўзбек сегментида биринчилардан бўлиб интернет-савдони йўлга қўйган Asaxiy лойиҳаси муаллифи Фируз Аллаев ушбу фаолият ҳақида муҳим маълумотлар билан бўлишди.

Ўзбекистон — 35 миллион аҳолига эга давлат. Интернет ҳам аста-секинлик билан деярли барча ҳудудларга кириб борди. Бу, албатта, онлайн савдони ривожлантиришга жуда катта имкон берди. Онлайн савдо бозорида катта ўрин бор. Демак, бозорни бемалол кимлардир эгаллаши, компаниялар ўзаро рақобатга киришиб, фаолиятини олиб бориш имкони бор, — дея суҳбатни бошлади мутахассис.

Бири маълум манзилдан жой олиб, маҳсулотларни қўл билан ушлаб кўриш имконини берувчи дўкон. Бошқаси ҳам худди шу маҳсулотларни сотуви билан шуғулланади, аммо, унинг харидори буюмларни ўзи хоҳлаган жойда қабул қилиб олади. Маҳсулот ҳақидаги барча маълумотларга эса интернет орқали эга бўлади.

Фируз Аллаев ташқаридан энг осон фаолият туридек туюлган онлайн савдони йўлга қўйиш анъанавий дўкон очишдан кам бўлмаган эътибор ва ҳаракат талаб этишини тушунтирди:

Интернет дўконларини юритиш — мураккаб жараён. У бир нечта бўлимлардан иборат. Масалан, IТ бўлими сайтнинг дастурий таъминоти билан, маркетинг бўлими реклама билан, савдо бўлими сотувлар билан, логистика бўлими етказиб бериш билан боғлиқ масалаларни ташкиллаштиради. Бухгалтерия бўлими эса ҳисоб-китоб ишларини олиб боради.

Бу бизнесни йўлга қўйиш учун ишни нимадан бошлаш керак?

Таъкидланганидек, иккисида ҳам деярли бир хил бизнес-жараён амалга оширилади. Фарқи шундаки, интернет дўконларида буни махсус дастурлар амалга оширади. Анъанавий бозорда эса — одамлар. Онлайн савдони йўлга қўйган мутахассис ишни нимадан бошлаш кераклиги ҳақида шундай фикрда:

Бу ишни амалга оширишда биринчи бўлиб, тадбиркор кўзлаган мақсадининг тахминий чизмаларини шакллантириши керак. Унда айнан қайси бозорга қандай маҳсулот етказиб бериш, тахминий рақобатдошларини ўрганишдан то нимага эришмоқчи эканигача кўрсатилади. Кейинги босқичда аниқ вазифаларни белгилаб олиб, мақсадли лойиҳага киришиш мумкин.

Унинг гапларига кўра, бундан кейинги қилинадиган ишлар фирмани рўйхатдан ўтказиш, сайтга домен танлаш ва IТ бўлими бажарадиган вазифалардир.

Нега анъанавий эмас, онлайн дўкон?

Аллаев Asaxiy онлайн дўконини йўлга қўяётган вақтда савдонинг бу кўриниши деярли кўзга ташланмаган. Аллаевда бизнес бозорида янги — анъанавий эмас, онлайн бозор очиш ғояси қаердан пайдо бўлган.

2011–2013 йилларда Францияда талаба бўлган вақтларим интернет дўконларидан кўп фойдаланардим. Ўшанда онлайн дўконларнинг қулай, осон ва арзонлигини кўриб, бунга қизиқиб қолганман. 2013 йилда ўқишни тугатиб, Ўзбекистонга қайтиб келдим. Лекин ўша вақтда интернет дўкони тугул бозорларда каталоглар ҳам йўқ эди — дейди Фируз Аллаев.

Буни кўрган Аллаев келажакда Ўзбекистонда ҳам интернет дўконлари ривожланади, уни амалга ошириш учун имкониятлар ҳам етарли, 30 миллиондан ортиқ аҳолидан барибир талаб бўлади, деган мақсадда интернет дўкони очишга қарор қилган.

Мутахассиснинг фикрига кўра, бу фаолият ташқаридан кўринганичалик осон эмас. Лекин иккала усулдаги савдо юритишнинг ҳам ўзига яраша ютуқли фойдалари, шу билан бирга, камчиликлари ҳам бор.

Онлайн бозорнинг ютуқли томонлари:

• Электрон коммерсия — унда буюмларни жойлаш учун алоҳида ижарага пул сарфланмайди. Тадбиркор бошланишига якка ўзи иш бошлаши мумкин. Товарларни уйга сиғдириш билан муаммо бўлса, dropshipping, яъни тўғридан-тўғри етказиб бериш схемаси бўйича иш юритиши мумкин. Бунда тадбиркор харидор ва етказиб берувчи дўкон ўртасида воситачи вазифасини бажаради.
• Таҳлил қилиш имкони — сотув бўйича таҳлиллар, молиявий кўрсаткичлар ҳамда реклама самарадорлигини ўрганиш имкони мавжуд.
• Одатий дўконлардан пастроқ нархлар — турли солиқлар тўланмагани учун ҳам нарх бошқа жойлардан арзонроқ бўлади. Яна ҳар хил чегирмалар орқали кўплаб харидорларни жалб қилиш мумкин.
• Харидорда вақт унумдорлиги — соатлар ёки бир кун сарфлаб, дўконга бориб, маҳсулотни қидириб ўтиришга вақт сарфлагиси келмайдиганлар кўп. Чунки излаган товарини уйда ўтириб, куннинг исталган вақтида дўконни ишга тушиш вақтини кутмасдан, телефон ёки компьютер қаршисида ҳам сотиб олиши мумкин. Айнан шу имконияти учун ҳам кўплаб истеъмолчи онлайн харидни танлайди.

Анъанавий бозорнинг фойдали тарафлари:

• Маҳсулотни шахсан текшириб олиш — интернетдаги махсулотлар изоҳдан уни идеал деб ўйлайди киши. Лекин интернетдаги маълумот билан ўзи кўриб, текшириб олишнинг фарқи катта. Кийимларни эса кийиб, ўлчамини текшириб олиш, маиший техникаларни ишлатиб кўриш имкони бор.

• Ўша вақтнинг ўзида харид қилиш — буюртмадан кейин уни етиб келиши кутилмайди. Дўконнинг ўзида танлаб, олиб кетиш имкони бор. Кимдир учун қисқа муддатда совға сотиб олиш ёки кутилмаганда чиқиб қолган тадбирларга кийим харид қилишда бу жуда қулай ҳисобланади.

• Маҳсулотни алмаштириш ёки қайтариб бериш — бу иккала — онлайн ва анъанавий дўконларда ҳам бор хизмат. Лекин интернет орқали сотиб олинган маҳсулотни алмаштириш учун маълум муддат кутишга тўғри келади. Дўконларда эса бу ўша вақтнинг ўзида ҳал қилиш мумкин бўлган масала саналади. Алмаштириш учун вариант бўлмаганида пулни қайтариб олиш имкони ҳам бор.

• Маҳсулотга бериладиган кафолат — бу ҳам икки хил савдода мавжуд хизмат. Лекин интернет орқали буюртма қилинган техникада муаммо чиқса, тўғридан-тўғри бошқа шаҳардан келтирилган товарни ўша жойга юбориб тузаттириш узоқроқ давом этадиган, кўпинча ҳал этилмайдиган муаммо. Дўкондаги товарларга бериладиган кафолат эса офлайн, одатда дўкон яқинида ҳал этишга мўлжалланган бўлади.

Ўзбекистонда онлайн савдо бўйича рақобат қандай?

Рақобат бор жойда ўсиш бўлади. Исталган тадбиркорлик ўзига ўхшаган фаолият тури билан шуғулланадиган компаниядан ўзиб кетишга, харидорларнинг доимий танлови бўлишга интилгани сари ўз устида кўпроқ ишлайди. Ташқаридан қараганда, чексиз кўринадиган онлайн дўконлар ўртасида рақобат аслида қандайлиги ҳақида Фируз Аллаев шундай деди:

Тўрт йил аввал деярли интернет дўконлари йўқ эди. Ҳозир эса улардан бир нечта. Кундан кунга рақобат кучайиб бормоқда. Лекин Россия билан таққосланадиган бўлса, уларда кунига йигирматадан ортиқ буюртма оладиган онлайн дўконлар сони икки мингта. Ўзбекистонда эса кунлик буюртмалари сони йигирматадан ошадиган дўконлар, менимча, йигирматага ҳам бормаса керак. Демак, асосий рақобатлар олдинда.

Бизнес олиб боришда қандай хатолардан қочиш керак? 

Мутахассис хатолардан тўғри хулоса чиқариш кераклигини таъкидлади:

 Хатолар кўп. Лекин мен учун энг асосийси, барчасини тизимлаштириш керак. Шахсларга эмас, техник тизимга ишониш, яъни ишларни максимал дастурлаштириш керак. Биз вазифаларни нотўғри шахсларга ишониб, кўп марта 10 минг доллардан 70 минг долларгача «пулга куйиб» қолган вақтларимиз бўлган.

Аллаевнинг сўзларига кўра, шу каби ҳолатлар юзага келмаслиги тадбиркор эса майда камчилик ва хатоларга чалғимасдан, асосий эътиборини бизнесига қарата олиши учун барчаси тўғри дастурланиши керак.

Китоб савдосидан фойда қандай?

Атрофдагиларни кузатар экансиз, йўл-йўлакай китоб ўқиб кетаётган ёш-у қари, йўл юзида очилган катта китоб дўконлари, ижтимоий тармоқларда сотиб олган китоби ҳақида билдирилган фикр-мулоҳазалардан китоб савдоси анча ривожланиб, ўқувчилари кетгандай тасаввур пайдо бўлади. Аммо мутахассис бу фикрга унчалик қўшилмаслигини билдирди:

Китобларнинг сотилиши яхши. Бироқ бошқалар билан солиштириладиган бўлса, биз кам китоб ўқийдиган миллатмиз. Шунда ҳам сўнгги пайтларда сўз эркинлиги берилиб, аҳоли даромадлари ошиб, мамлакатда эркинлик шамоли эса бошлагач, одамларда китобларга бўлган қизиқиш кун сайин ортиб боряпти. Шахсий ҳисоб-китобларим бўйича йилига ўртача умумий китобхонлик даражаси йигирма фоизга ошиб турибди. Бундай ўсиш бўлаётгани мамлакатимиз учун жуда катта натижа. Бу ўсиш янада юқорилашидан умидвормиз — дейди Аллаев.

Лойиҳа муаллифининг таъкидлашича, китоб савдоси кўнгилдагидек эмас:

Ҳозир китоб савдосидан тушадиган даромад яхши, деб айтолмайман. Унинг таржимаси, босиб чиқарилиши учун сарфланган харажатлар қопланиши ҳам қийин. Аммо бу вақтинчалик ҳолат. Кейинчалик китоб савдосидан ҳар томонлама — одамларнинг салоҳият жиҳатидан ва бизнес нуқтаи назаридан ҳам фойда бўлади, деган умидимиз бор. Ва биз шу мақсад йўлида китоблар чиқаришни давом эттирмоқдамиз.

Фируз Аллаевнинг юқоридаги фикрларидан шуни англаш мумкинки, бизнес фаолиятда доим ҳам молиявий натижа биринчи даражали мақсад бўлавермайди. Жамият ақлан ривожланганидан кейин эса ҳар томонлама ўсиш бир эмас, бир неча соҳада сезила бошлайди.

Жаҳон бозорига чиқиш учун ҳаракатлар

Аллаев ушбу лойиҳа доирасида китоблари билан жаҳон бозорига чиқишни мақсад қилганини, бироқ бу ўзига яраша машаққатли вазифа эканини таъкидлади:

Жаҳон бозорига чиқиш керак, албатта. Лекин бу осон иш эмас. Бунинг учун аввал Ўзбекистон бозорини эгаллаб, ўз ўрнимизни кўрсатиб, мукаммал маҳсулот яратишимиз керак. Мамлакатнинг ўзида имконият кўп, шу билан бирга, эгалланмаган бозорлар ҳам етарлича. Уларни ҳам забт этгач, қўшни мамлакатларга чиқишга ҳаракат қилсак бўлади — деб тушунтириш берди мутахассис.