Илк тузатиш
АҚШ Конституциясини қабул қилаётган муаллифлар унинг мукаммал бўлмаслиги ва унга қачондир ўзгартириш киритилиши мумкинлигини аввал бошдан яхши тушунишган. Шу сабаб 5-моддада Конституцияга ўзгартириш ва тузатишлар киритиш тартиби белгиланади. Унга кўра таклиф қилинаётган тузатиш Вакиллар палатаси (қуйи палата) ва Сенат(юқори палата)да депутат ва сенаторларнинг учдан икки қисми томонидан маъқулланиб, штатлар қонун чиқарувчи органларининг тўртдан уч қисми (50 штатдан 38 тасида) тарафидан ратификация қилинган тақдирдагина конституцияга киритилиши белгилаб қўйилади.
АҚШ конституциясига киритилган дастлабки 10 та ўзгартириш «Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл» деб номланиб, 1791 йили ратификация қилинган. Унинг муаллифи «АҚШ конституцияси отаси» деб тилга олинувчи Жеймс Madisonдир.
Конституция америкаликлар учун муқаддас ҳужжат ҳисобланади. АҚШ ҳуқуқ тизими англо-американ ҳуқуқ оиласига киргани учун мамлакатда қонунчилик ташаббусига асосан Олий суд ва судлар эга саналади. АҚШ Олий суди ва судлари турли ҳуқуқий иш(law-case)ларда Конституция моддаларидан фойдаланади ва унда йўқ моддаларни киритиш таклифини беради. Конституция моддалари мажбурий ва бузилмас бўлиб, ҳеч қандай қонун унинг қоидаларига зид келмаслиги керак. Бугунги кунга қадар АҚШ Конституциясига ўзгартириш киритиш учун юз мингдан ортиқ қонун лойиҳалари кўриб чиқилган, бироқ уларнинг фақат 27 тасигина тасдиқдан ўтган ва Конгресс томонидан ратификация қилинган.
Конституцияга киритилган энг муҳим ва машҳур биринчи тузатиш АҚШда дин, сўз, матбуот эркинлиги, ҳамда намойиш ва ҳукуматга қарши петициялар ўтказиш ҳуқуқларига дахл қилувчи ҳар қандай қонун қабул қилишни тақиқлайди. Ушбу ҳуқуқ ва эркинликлар Мустақиллик Декларациясида назарда тутилган инқилобий халқ ҳокимияти ғоясининг марказида туради.
Иккинчи тузатиш
«Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл» доирасида конституцияга киритилган иккинчи тузатиш қуйидагича: «Яхши тартибга солинган милиция эркин давлат хавфсизлиги учун зарур бўлиб, одамларнинг қурол сақлаш ва олиб юриш ҳуқуқи бузилмаслиги керак».Ҳозирга қадар ушбу модда бўйича тортишувлар давом этмоқда. Давлат органлари ушбу модда фуқароларга милиция рухсати орқали қурол олиб юриш керак эканини таъкидласа, қарши томон қурол сақлаш ва олиб юриш фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқи экани, уни чеклаш мумкин эмаслигини айтиб келмоқда. 1975 йили АҚШ ҳукумати «Ўқотар қуролларни назорат қилиш тўғрисида»ги қонунни қабул қилди ва қурол савдоси устидан назорат ўрнатди, бироқ 2008 йили АҚШ Олий суди бу қарорни АҚШ конституциясига зидлиги сабаб бекор қилди. Судьялар фикрига кўра, милтиқ ва тўппонча Иккинчи тузатишда айтилган «қурол»га мос келади.
Учинчи тузатиш
Учинчи тузатиш уруш ёки тинчлик даврида аскарларга уй эгасининг розилигисиз унинг уйига жойлашишни тақиқлайди. Ушбу тузатиш собиқ Британия империясининг аскарларга хоҳлаган пайтда маҳаллий аҳоли уйларидан фойдаланиш ҳуқуқини берувчи қонунга жавобан қабул қилинган бўлиб, бугун аҳамиятини йўқотган. Олий суд ҳалигача ҳеч қайси суд ишини Учинчи тузатиш асосида ҳал этмаган.
Тўртинчи тузатиш
Тўртинчи тузатиш ҳам Британия империяси аскарларининг умумий суд ордерлари орқали аҳоли уйларини тинтув ва мусодара қилиш тажрибасидан келиб чиқиб киритилган бўлиб, кейинчалик полициянинг фуқаролар уйларини тинтув ва мусодара қилиш ҳуқуқини чеклаш учун фойдаланилган.Бешинчи тузатиш
Бешинчи тузатиш жиноий жараён билан боғлиқ бўлиб, унга кўра, фуқаро ўзига қарши гувоҳлик беришдан бош тортиши мумкинлиги, ҳар қандай айблов учун судьялар ҳайъати қарори зарурлиги белгиланади. Яъни ҳеч ким «тегишли юридик жараён»сиз жиноий жазога тортилиши мумкин эмаслиги белгилаб қўйилади.Тузатишнинг яна бир муҳим қисми эса давлат эҳтиёжлари учун хусусий мулкни товон тўламасдан олишни тақиқлайди.
Олтинчи тузатиш
Олтинчи тузатиш ҳам юридик соҳа бўйича бўлиб, у судларнинг очиқлиги, айбдорнинг ўзига қўйилган айбловларини эшитиши, гувоҳларни чақириши ва адвокат ёллаши каби ҳуқуқларини кафолатлайди.1931—1932 йиллари Алабама штатида бўлиб ўтган Скотсборолик йигитлар деб номланган суд жараёнлари (ўшанда Алабама штати суди қора танли ёш фуқароларга адвокат хизматидан фойдаланишини тақиқлаганди)дан сўнг АҚШ Олий суди Олтинчи тузатиш бўйича давлат ҳар қандай айбланувчига самарали юридик ёрдам бериши керак деган қарорга келади ва айбланувчилар давлат адвокатларидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлади.
Еттинчи тузатиш
«Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл» доирасида киритилган Еттинчи тузатиш орқали Жеймс Maдисон анти-федералистлар ҳаракатини чеклашга ҳаракат қилади. Чунки бу даврда иттифоқ ҳали мустаҳкам эмасди.Тузатиш фуқаролик (жиноий бўлмаган) ишларида ҳакамлар ҳайъати судлари (ушбу юридик орган одатдаги судлардан фарқ қилади ва ҳозирда фақатгина АҚШда мунтазам қўлланилиб келади)нинг судловини талаб қилмайди ва Олий судга қуйи судлар, ҳакамлар ҳайъати судларининг қарорларини бекор қилиш ҳуқуқини беради. Шунингдек, ушбу тузатиш федерал судьяларга ҳакамлик ҳайъати судлари қарорларини қонунга эмас, фактларга асосан бекор қилишни ҳам тақиқлайди.
Саккизинчи тузатиш
Саккизинчи тузатиш бешинчи ва олтинчи тузатишларнинг мантиқий давоми бўлиб, унда ҳаддан ташқари кўп гаров талаб қилиш, ортиқча жарима солиш ҳамда шафқатсиз, ғайриинсоний жазоларни қўллаш тақиқланади. Аммо бу атамаларнинг аниқ талқини ноаниқ қолдирилади. Бу эса келажакда авлодлар ушбу моддалардан фойдаланиб ўз ҳуқуқлари учун курашишига йўл очади. Бугунги кунга қадар АҚШда ўлим жазоси Саккизинчи тузатишда айтилган «шафқатсиз ва ғайриинсоний жазо»га кириш ёки кирмаслиги ҳақидаги баҳслар давом этмоқда.Тўққизинчи тузатиш
Ушбу тузатишда Maдисон Конституцияда келтирилмаган ҳуқуқлардан ташқари ҳам ҳуқуқлар мавжудлигини, фуқаролар бош қомусда кўрсатилмаган бошқа инсоний ҳуқуқларни сақлаб қолиши мумкинлигини таъминлашга ҳаракат қилади. Айнан ушбу тузатиш асосида АҚШ Олий суди шахсий дахлсизлик ва аборт ҳуқуқини қонунийлаштирган.Ўнинчи тузатиш
«Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл»нинг охирги тузатиши анти-федералистларни тинчлантиришга қаратилган. Тузатишга кўра, федерал ҳукумат фақат Конституцияда кўрсатилган ваколатлар билан чекланади. Қолган барча ҳуқуқ, ваколатлар штат ва халқ ихтиёрида сақланиб қолади. Кейинчалик бу халқ ваколатлари айнан нималар эканлиги ҳақидаги мунозаралар авж олишига сабаб бўлади.Ўн биринчи ўзгартириш
Олий судда кўрилган ҳуқуқий иш (Чисхолм Жоржияга қарши) асосида ишлаб чиқилиб, Конституцияга киритилган илк тузатиш 1795 йил ратификация қилинади. Ушбу тузатишга штатларнинг бошқа штат ёки давлат фуқароси томонидан федерал судга берилиши мумкинлиги, бу эса федерал ҳукуматга жуда катта ваколатлар бериши ҳақидаги норозиликларга сабаб бўлади. Конгресс Ўн биринчи тузатиш орқали штатлар ўртасидаги даъволар билан боғлиқ барча ишларни федерал суд юрисдиксиясидан олиб ташлайди.Ўн иккинчи тузатиш. 1804 йил
1800 йилги тартибсиз президент сайловларидан сўнг Конгресс Конституцияга президент ва вице-президентни алоҳида сайлаш тартибини киритади. Ўша сайловда Томас Жефферсон ва Арон Бур Сайловчилар коллегиясида бир хил овоз тўплагач, Конгресснинг Вакиллар палатаси президент учун янги сайлов ўтказади.Ўн иккинчи тузатиш сайловчиларга президент ва вице-президент сайлови учун алоҳида овоз беришни белгилаб қўяди. Бунга қадар сайловда энг кўп овоз олган номзод президент, иккинчи ўринни қўлга киритган номзод эса вице-президент этиб сайланар эди.
Ўн учинчи тузатиш. 1865 йил
АҚШда узоқ вақтдан бери давом этаётган мунозараларга чек қўйган Ўн учинчи тузатиш 1865 йили Конституцияга киритилади. Фуқаролар уруши ва президент (Аврам Линколн) ҳаёти эвазига эришилган ушбу ўзгартириш АҚШда қулликни тўла бекор қилади.Ўн тўртинчи тузатиш
АҚШдаги Фуқаролар урушидан (1861—1865) сўнг Конгресс Конституцияга бирданига бир нечта ўзгартириш киритади. АҚШдаги қуллик тизимига кескин зарба берган ушбу тузатиш 1868 йили ратификация қилинади.Ўн тўртинчи тузатишнинг биринчи қисми Конгрессга жанубдаги қора танли аҳолини оқ танли штат ҳукуматларидан ҳимоя қилиш ҳуқуқини беради. Конгресс Олий суднинг Дред Скот Сенфордга қарши ишда қабул қилган қарорини бекор қилади. Ушбу суд ишига кўра, АҚШга кўчиб келган қора танлилар ва уларнинг фарзандлари АҚШ фуқароси ҳисобланмайди ва судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, шунингдек, суд қарорисиз эгасидан тортиб олинмайди. Конгресс ушбу қонунни бекор қилади ва АҚШда туғилган ҳар бир шахс АҚШ фуқароси бўлиши белгиланади. АҚШнинг барча фуқаролари қонун ҳимояси билан бир хил кафолатланади.
Тузатишнинг иккинчи қисми Конституциядаги қора танли инсон ҳамда қул тўлақонли фуқаронинг учдан икки қисмини ташкил этиши (яъни тўлиқ шахс эмаслиги) ҳақидаги қонунни бекор қилади ва барча 21 ёшга тўлган эркак фуқароларга сайлов ҳуқуқини беради. Вакиллар палатасидаги штатлар квотаси уларнинг аҳолиси сонига қараб белгиланади.
Учинчи қисм эса собиқ жанубий Конфедерация раҳбарларига тааллуқли бўлиб, Конгресс АҚШга қарши «қўзғолон ёхуд исён» кўтарган ҳар қандай зобит ёки шахсга давлат лавозимини эгаллашни тақиқлаш ҳуқуқига эга бўлади.
Тўртинчи бўлим ҳам уруш билан боғлиқ бўлиб, ўзгартириш федерал ва штат ҳукуматларини уруш давридаги қарзларни тўлашдан ва етказилган зиён учун компенсация ундиришдан озод қилади. Ниҳоят, бешинчи қисм Конгрессга Конституцияга ўзгартириш учун қонунлар қабул қилишга рухсат беради. Бу эса федерал ҳукуматнинг штатларга нисбатан ваколатлари кучайишига ёрдам беради.
Ўн бешинчи тузатиш
Конгресс қора танли қулларга эркинлик берган Қайта қуриш қонунини қабул қилгач, уларнинг ҳуқуқлари ҳимоясига шошади. Хусусан, Ўн бешинчи тузатиш ирқи, танасининг ранги ва олдинги қуллик тарихига қараб овоз бериш ҳуқуқидан маҳрум қилишни тақиқлайди.Бироқ жанубий штатларда қора танли аҳоли овоз бериш солиғи, саводхонлик тестлари ва шунга ўхшаш усуллар ёрдамида сайлов ҳуқуқидан самарали маҳрум этилади. АҚШ фуқаролари фақатгина 1965 йилга келиб, тўла ва тенг сайлов ҳуқуқига эга бўлди.
Ўн олтинчи тузатиш
Фуқаролар уруши давридан америкаликлар федерал ҳукуматга тўғридан-тўғри даромад солиғини тўлай бошлайди. Аммо АҚШ Олий суди 1894 йилги Поллок Фармерс’ Лоан & Труст Cўга қарши иши доирасида ушбу солиқни Конституцияга мос келмаслиги сабаб бекор қилади. Конституцияга кўра федерал ҳукуматга ўтувчи бундай «тўғридан-тўғри» солиқлар тушумини аҳолиси сонига қараб, штатлар орасида тақсимлаш керак эди.1913 йили киритилган Ўн олтинчи тузатиш орқали Конгресс рўйхатга олинган ёки олинмаганидан қатъи назар барча аҳолидан, ҳар қандай даромаддан, штатлар ўртасида тақсимламасдан даромад солиғи олиш ҳуқуқига эга бўлади. Бу эса ўз навбатида федерал ҳукуматга умуммиллий солиқ орқали даромад ва харажатларни кўпайтиришга имкон беради.
Ўн еттинчи тузатиш
XIX аср охирида АҚШда Конгресснинг юқори палатаси ҳисобланувчи Сенатни тўғридан-тўғри сайловлар орқали сайлашни талаб қилувчи ҳаракат кучаяди. Бунга қадар сенаторлар штатларнинг қонун чиқарувчи органлари томонидан сайланиб келинаётганди.Фуқаролар орасида Сенатни кўпинча коррупцияга мойил бўлган элита гуруҳлар эгаллаб олиши ҳақидаги қарашлар кенг ёйилади. Штатларнинг қонун чиқарувчи органлари ҳам ушбу ўзгаришни қўллаб-қувватлайди. Натижада, 1913 йили АҚШ Конституциясига Ўн еттинчи тузатиш киритилади ва ҳар бир штат аҳолиси ўз сенаторларини тўғридан-тўғри сайлаш ҳуқуқига эга бўлади.
Ўн саккизинчи тузатиш ёхуд «қуруқ қонун»
Биринчи жаҳон урушидан сўнг АҚШ жамиятида алкоголь ва унинг савдосига қарши қарши Темперанcе мовемент — Ҳушёрлик ҳаракати (спиртли ичимликларни истеъмол қилишга қарши ҳаракат) кенг ёйилади. Анчагина яхши даромад келтирувчи даромад солиғига эга бўлган федерал ҳукумат спиртли ичимликлар солиғи бекор қилинишига қаршилик қилмайди. Тўғридан-тўғри сайланиш тизимига ўтган Сенат ҳам Ҳушёрлик ҳаракати босими остида қолади.Натижада, 1919 йил Конгресс мамлакат ҳудудида маст қилувчи ичимликларни ишлаб чиқариш, сотиш ва ташишни тақиқловчи Ўн саккизинчи тузатишни ратификация қилади. Аммо бу тузатиш маст қилувчи ичимликларни истеъмол қилишни тақиқламайди. Тузатишни амалиётга киритиш ва тақиқланган ичимликлар рўйхатини батафсил кўрсатиш учун Волстеад қонуни қабул қилинади. Ҳужжат «қуруқ қонун» деб ҳам аталади, чунки ўн уч йил давомида амал қилган бу қонун талаблари деярли ҳеч қачон тўлиқ ишламайди. Бу тузатиш орадан ўн уч йил ўтиб, Йигирма биринчи тузатиш билан бекор қилинади.
Ўн тўққизинчи тузатиш
1920 йилш ратификация қилинган Ўн тўққизинчи тузатиш АҚШда узоқ йиллардан бери давом этаётган аёллар сайлов ҳуқуқи учун кураш натижасида қабул қилинган. Ушбу тузатиш орқали Конгресс жинсидан қатъий назар барча АҚШ фуқароларига сайлов ҳуқуқини беради.Бироқ 1965 йилги «Овоз бериш ҳуқуқи тўғрисида»ги қонун қабул қилинмагунига қадар АҚШда қора танли аёллар барибир тўла сайлов ҳуқуқига эга бўлмади.
Йигирманчи тузатиш
Ушбу тузатиш АҚШ Конгресси ва президентининг ваколати тугаш муддатини белгилаб беради. Унга кўра, Конгресс 3 январь куни, президент эса 20 январь куни (олдин 4 март эди) ўз постини янги сайланган вакилларга бўшатиши белгилаб қўйилади.Шунингдек, тузатишга сайланган президент инаугурация маросимига қадар вафот этса, унинг ўрнини вице-президент эгаллаши кераклиги ҳақидаги модда ҳам киритилади.
Йигирма биринчи тузатиш
АҚШ тарихида олдинги тузатишни бекор қилган ягона тузатиш ҳисобланувчи Йигирма биринчи тузатиш 1933 йил қабул қилинади. Йигирма биринчи тузатиш Ўн саккизинчи тузатишини бекор қилади ва алкоголь савдосига қўйилган чекловни олиб ташлайди. Ушбу тузатиш олдинги тузатишни бекор қилган ягона тузатиш ҳисобланади.Йигирма иккинчи тузатиш
АҚШ Конституциясининг Йигирма иккинчи тузатиши Конституцияга киритилмасидан олдин амалда бўлиб, АҚШнинг барча президентлари биринчи президент Жорж Вашингтон каби икки президентлик муддатидан сўнг кейинги сайловларда ўз номзодини қўймас эди. Жорж Вашингтон меросини бир неча президент бузишга уриниб кўради, аммо фақат Франклин Делано Рузвельтгина буни амалга оширади. Буюк депрессия ва Иккинчи жаҳон уруши даврида мамлакатни бошқарган Рузвельт тўрт марта сайловларда ғалаба қозонади ва тўртинчи сайловдан кўп ўтмай вафот этади.Франклин Рузвельтдан сўнг Конгресс бир кишининг икки муддатдан ортиқ президент бўла олмаслиги ҳақидаги қоидани расман Конституцияга киритишга қарор қилади. Ушбу тузатиш 1951 йили АҚШ Конституциясига киритилади ва дунёнинг кўплаб давлатлари ушбу моддани ўз Конституцияларида белгилаб қўяди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ҳам ушбу қоида (90-модда) мавжуд.
Йигирма учинчи тузатиш. 1961 йил
Ушбу тузатиш АҚШда 1800 йилдан (шу йили Вашингтон шаҳри пойтахт этиб белгиланган) бошлаб муҳокама қилинаётган муаммога нуқта қўяди. Яъни, мамлакатда АҚШ федерал ҳукумати жойлашиши учун 1790 йили ташкил этилган Колумбия федерал округи аҳолиси ҳам сайловларда овоз беришга ҳақлими ёки йўқ қабилидаги саволларга жавоб сифатида Конгресс ушбу тузатишни ратификация қилади. Унга биноан Колумбия округи аҳолисининг президент ва вице-президент сайловида қатнашиш ҳуқуқи кафолатланади.Колумбия округи Конгресснинг Вакиллар палатаси учун сайловларда аҳолиси энг кам бўлган штат билан бир хил квотага эга бўлади.
Йигирма тўртинчи тузатиш
Йигирма тўртинчи тузатиш Ўн бешинчи тузатишдан сўнг жанубий штатларда қора танли аҳолига берилган сайлов ҳуқуқини чеклашга қаратилган сайлов солиғини бекор қилишни кўзда тутади. Тузатиш қабул қилинган 1964 йилда мамлакатнинг бешта штатида шундай солиқ мавжуд эди.Бироқ Конгресс бу турдаги солиқни фақат федерал сайловларга нисбатан бекор қилади ва штат сайловларига жорий қилмайди. Штат сайловларидаги бундай адолатсизликка 1966 йил бўлиб ўтган Harper Виржиния сайлов комиссиясига қарши суд ишидан сўнг Олий суд чек қўяди. Олий суд Ўн тўртинчи тузатишда айтилган АҚШнинг барча фуқаролари бир хил ҳимояга эга бўлиши ҳақидаги кафолатга асосланиб, сайлов солиғини қонунга зид деб топади. Шундан кейингина АҚШда сайлов солиқлари бутунлай тугатилади.
Йигирма бешинчи тузатиш
1963 йил АҚШ президенти Жон Кеннеди ўлдирилгандан сўнг Конгресс Конституцияга амалдаги президент вафот этса ёки истеъфога чиқса, унинг ўрнини ким эгаллаши ҳақидаги саволга жавобан янги тузатишни ратификация қилади. Унга кўра, бундай вазиятда президентлик вице-президент зиммасига юклатилиши белгиланади. Янги президент эса Конгресснинг кўпчилик овози билан янги вице-президентни тайинлайди.Шунингдек, бу тузатиш президентга ўз вазифаларини бажаришга маълум вақт қодир бўлмай қолса, (масалан оғир операция бўлса) Вакиллар палатаси Спикерига хат йўллаб таътилга чиқиши, президент вазифа ва ваколатлари у қайтгунига қадар вице-президентга ўтиши белгиланади.
Йигирма олтинчи тузатиш
Вьетнам уруши даврида АҚШда ҳали сайлаш ҳуқуқига эга бўлмаган ёшларни урушга жалб этиш қанчалик адолатлилиги ҳақида анчадан бери давом этаётган мунозаралар янада кучаяди. Ўн тўртинчи тузатишга кўра АҚШда сайлов ёши 21 ёш ҳисобланиб, ёшлар армияга 18 ёшиданоқ чақириларди. Узоқ давом этган муҳокамалардан сўнг Конгресс 1971 йили барча федерал, штат ва маҳаллий сайловларда сайлов ёшини 18 ёшга туширади.Бироқ Орегон штати бунга норозилик билдиради. Олий суд Конгресс фақат федерал сайловлар бўйича юрисдиксиясига эга деган қарор чиқаради ва штат тарафини олади. Бироқ кенг омманинг қўллаб-қувватлаши натижасида тузатиш охир-оқибат Конституцияга киритилади ва барча штатларда сайлов ёши 18 ёш этиб белгиланади.
Йигирма еттинчи тузатиш
Бугунги кунга қадар АҚШ Конгресси ва штатлар томонидан ратификация қилинган сўнгги тузатиш АҚШ Конгресси сенатор ва депутатларининг маоши ҳақида эди. Тузатиш аслида 1790 йил қабул қилинган «Ҳуқуқлар тўғрисидаги Билл» лойиҳаси доирасида бўлиб, унга кўра, конгрессменлар ўз ойлик маошларини кўтариш ёхуд камайтириш ҳақида қабул қилган қонунлари кейинги сайловга қадар кучга кириши тақиқланади. Яъни конгрессменлар ўзларининг эмас, балки уларнинг ўрнига келувчи конгрессменларнинг маоши ҳақида қонун қабул қилишлари мумкин бўлади. Бу орқали штатлар конгрессменларнинг иш ҳақлари тўхтовсиз ўсишини камайтиришга эришмоқчи эди.Ушбу тузатиш таклиф қилинганидан (1790 йил) қарийб икки юз ўтиб (1992 йил) етарли штатлар томонидан ратификация қилинади. Бунгача у штатларнинг тўртдан уч қисми тарафидан ратификация қилинмагани сабаб Конституцияга киритилмай келади.
Изоҳ (0)