Тилимизни биламизми: «Чин-Мочин», «тўрт муча», «жуфтакни ростлади» – биз билган сўзларнинг биз билмаган маъноси

Айрим сўз ва ибораларни бот-бот эшитамиз, ўзимиз ҳам қўллаймиз, лекин уларнинг асл маъно-мазмуни қандай эканлигига кўп ҳам аҳамият бермаймиз. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзлардан баъзилари ҳақида фикр юритади.

Чин-Мочин. Чин – Хитой. Мочин қаер?

Бадиий адабиётларда, айниқса, эртакларда Чин-Мочин, Чину Мочин каби ибораларга кўзимиз тушади. Баъзан ўзимиз ҳам сўзлашувда ишлатамиз. Чин Хитой экани кўпчиликка маълум. Бу юрт номи инглизчада ҳам China дейилади. Хўш, Мочин қаер?

Мочин ҳиндча Моҳо – катта ва Чин сўзларидан, Катта Чин деган маънони англатади.

Миллий энциклопедияга кўра, Мочин қадимда Хитойнинг шимоли ва шимоли-ғарбида яшаган халқлар номидан келиб чиққан жой номи.

Мочиннинг ўрни ижтимоий-сиёсий вазият ва халқларнинг кўчиши натижасида ўзгариб турган. Маҳмуд Кошғарий «Девону луғотит турк»да Юқори Чинда истиқомат қилган табғачлар кейинги даврда мочин деб аталганлигини айтади. «Мочинликлар ва чинликларнинг алоҳида тиллари бор бўлса ҳам, шаҳарликлар туркчани яхши биладилар, биз билан ёзишмалари туркчадир», — деб ёзади улуғ тилшунос.

Абдухолиқ Абдурасул ўғли «Чин ва Мочин» китобида Маҳмуд Кошғарий ўз дунё харитасида Мочин деб чизган жой Корея яримороли бўлиши керак деган фикрни илгари суради ва у ҳозирги Манжурия ҳудудига тўғри келишини айтади.

Чин ва Мочин сўзлари қадимда туркий халқлар яшаган ҳудудларга нисбатан ҳам ишлатилган. Кейинчалик улар англатадиган маъно ўзгарган.

Тўрт мучага нималар киради?

«Тўрт мучаси соғ» деган гапни кўп эшитамиз. Бадиий адабиётларда ҳам бу ибора бот-бот кўзга ташланади. Муча сўзининг луғавий маъноси киши аъзосидир. Тўрт мучаси соғлик эса жисмонан соғломликни англатиши маълум.

Лекин тўрт муча деганда айнан қайси тана аъзолари назарда тутилади? «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»га кўра, тўрт муча оёқ, қўл, кўз ва қулоқдир.

Мисол:

Тўрт мучаси соғ одамга бекорчиликдан ёмон дард йўқ экан.С. Сиёев, «Аваз».

«Жуфтакни ростлади»: жуфтак нима?

Тилимизда жуфтакни ростламоқ, жуфтакни урмоқ ва баъзан жуфтак отмоқ иборалари қўлланади. Улар қочиб қолмоқ, орқа-олдига қарамасдан қочмоқ маъноларини англатади:

Омон менга қаради, мен «тағин бир бало бўлиб қолди шекилли» деб аллақачон жуфтакни ростлаган эдим.Ғ. Ғулом, «Шум бола».

Ибора таркибидаги жуфтак сўзи форс тилидан олинган бўлиб, икки оёқлаб тепиш маъносини англатади. Форсчада от, мол каби ҳайвонларнинг кейинги икки оёқ билан тепиши, тепинишига ҳам шу сўз ишлатилади.

Лекин тепки маъносидаги жуфтак сўзи ўзбек тилида мустақил ишлатилмайди. У фақат ибора таркибида қўлланади, холос. Унинг омоними ҳам бор. Мисгарликда ишлатиладиган омбирсимон қисқич ҳам жуфтак дейилади. Албатта, бу бошқа сўз.

Дарранда – йиртқич ҳайвон

Китобларда, газета-журналларда парранда-даррандалар деган сўзга дуч келган бўлсангиз керак. Парранда нималигини кўпчилигимиз яхши биламиз: ҳар қандай қуш зоти. Уйда боқиладиганлари уй паррандаси дейилади. Масалан, товуқ – уй паррандаси. У ҳам аслида қуш.

Хўп, бу гаплар тушунарли. Лекин дарранда нима?

Дарранда – асли форсча сўз, пора қилмоқ, парчаламоқ маъносидаги феълнинг ҳозирги замон шакли. Изоҳли луғатга кўра, ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади.

1. Сутемизувчи йиртқич, ваҳший ҳайвон:

Даррандаларнинг айримлари – сариқ юмронқозиқ ва суғурлар қиш ва ёзда узоқ уйқуга кетади.«Фан ва турмуш»

2. Кўчма маънода. Ёвуз, йиртқич:

Дарранда душманлар сержаҳл, асабий,Кучанар деворни синдирай дея.

М. Шайхзода, «Чорак аср девони».

Демак, дарранда йиртқич ҳайвон, кўчма маънода эса ёвуз, йиртқич деганидир.