Эроннинг янги президенти — АҚШ санкцияларига учраган диндор консерватор. У 1988 йилда режимнинг минглаб душманларини қатл қилганликда айбланиб келмоқда
Эронда 18 июнь куни бўлиб ўтган президентлик сайловларида Эрон суд ҳокимиятининг раҳбари Иброҳим Раисий ғалаба қозонди. Сайлов участкаларига ташриф буюрган эронликларнинг 60 фоиздан кўпроғи унга овоз берди. Жами сайловчилар 48 фоизни ташкил қилди, бу 1979 йилги инқилобдан кейин тузилган Ислом Республикаси тарихидаги энг паст кўрсаткичдир. Раисий Эрон элитасидаги консервативларнинг гумаштаси ҳисобланади. Унинг инкор этиб бўлмайдиган ғалабасига қарамай, Эрондан ташқаридаги экспертлар сайловчиларнинг пассивлиги ҳукмрон режимга бўлган ишончнинг чуқур инқирозидан далолат беради, деган фикрда.
1988 йилда Раисий «қирғин комиссияси» аъзоси бўлган. Комиссия режим душманларининг 3 мингга яқинини ўлимга маҳкум этган.
Иброҳим Раисий 1960 йилда мамлакатнинг аҳоли сони бўйича Теҳрондан кейинда турадиган Машҳад шаҳрида туғилган. Унинг отаси ислом диншуноси бўлган, Раисий ҳам унинг изидан борган. 1979 йилги инқилобдан сўнг, янги ҳуқуқий тизимни ишлаб чиқишда илоҳиёцҳунослар яқиндан иштирок этган пайт Раисийнинг юридик карьераси тез кўтарилди. 21 ёшида у бир вақтнинг ўзида бир-биридан 300 километр узоқликда жойлашган иккита йирик шаҳар прокурори бўлган. Ислом инқилоби етакчиси Оятуллоҳ Ҳумайнийнинг шахсан ўзи Раисий ва унинг ҳамкасбларига таълим берган. Раисий 25 ёшида Теҳрон прокурорининг ўринбосари лавозимини эгаллади.
Раисийнинг ҳаётида унинг президентликка сайланишидан олдинги асосий воқеа уч йил ўтиб юз берди: у «қирғин комиссияси» деб аталувчи кенгашнинг тўрт судьясидан бирига айланди. Судьялар Ҳумайнийнинг буйруғи асосида режимнинг бир неча минг душманини ўлимга маҳкум қилган, уларнинг аксарияти «Эрон халқи мужоҳидлари ташкилоти» радикал чап қаноти вакиллари эди. Оммавий қатл қурбонларининг аниқ сони номаълум, аммо Amnesty International ташкилоти маълумотларида улар 2,8—3,8 минг киши бўлгани айтилмоқда, баъзи тахминларда эса бундан бир неча баравар юқори. Осиб ўлдирилганлар орасида кўплаб аёллар бўлган.
Расмий ҳукм асосида иш кўрган «қирғин комиссиясида» Раисийнинг иштироки борлиги, хусусан, у ва Ҳумайнийнинг ўша пайтдаги ўринбосари Ҳусайн Али Мунтазирий ўртасида бўлиб ўтган суҳбат аудиоёзувидан ҳам маълум. Аудиоёзув 2016 йилда, аввалги президент сайловларидан бироз олдин тарқалган, унда Мунтазирий қирғинни «Ислом Республикаси тарихидаги энг даҳшатли жиноят» деб атайди. Суҳбатда Раисий Мунтазирийдан яна 200 кишини ўлдириш ҳуқуқини сўрагани, у эса кескин рад жавобини берганини эшитиш мумкин (Раисий эса шу заҳоти унга ён босган).
Ушбу суҳбатдан кўп ўтмай, Мунтазирий Ҳумайнийнинг ўринбосари мақомидан маҳрум бўлди, Раисий эса Эрон ҳуқуқ-тартибот идораларида ишлашни давом эттирди. У «қирғин комиссиясида»ги иштирок ҳақида изоҳ бермайди, аммо қатллар Ҳумайнийнинг истакларини бажариш учун амалга оширилганини даъво қилади. Эрон ҳукуматининг расмий позициясига кўра, ўлдирилганлар «террорчилар» ва «иккиюзламачилар» бўлган. 2019- йилда АҚШ Раисийга инсон ҳуқуқларини бузгани учун шахсий санкциялар киритди.
Раисий 2017 йилги президентлик сайловларида мағлубиятга учради. Сўнг суд ҳокимиятининг раҳбарига айланиб, бир қатор либерал ислоҳотларни амалга оширди
Репрессив усулларга содиқ ўта консерватор сифатида ном чиқарган Раисий энди президент сифатида 2017 йилги сайловларда ўзи ютқазган Ҳасан Руҳонийнинг ўрнини эгаллади. 2013 йилдан бери ҳукмронлик қилган Руҳоний, аксинча, либерал ҳисобланади. У давлат раҳбари бўлиб сайланиши билан Эрон жамияти мамлакатнинг халқаро изоляциядан чиқиши ва иқтисодий санкцияларнинг заифлашишига умид боғлаган.
Дарҳақиқат, 2015 йилда Эрон «ядровий битим»ни тузишга муваффақ бўлди, аммо Руҳонийнинг иккинчи муддати Дональд Трамп президентлиги даврига тўғри келди, Трамп ушбу лавозимни эгаллагач зудлик билан Эронга қарши қаттиқ позицияни танлади.
Энг эътиборлиси шундаки, Эронда президентнинг ваколатлари қаттиқ чекланган, бироқ баъзи Ғарб мамлакатларидаги каби парламент томонидан эмас, балки руҳонийлар ва давлат раҳбари ҳисобланувчи мамлакатнинг олий раҳнамоси томонидан.
1989 йилда Ҳумайний вафотидан сўнг, Оятуллоҳ Али Хоманаий олий раҳнамолик лавозимга умрбод сайланди (энг обрўли илоҳиётчилар ҳайъати томонидан) ва ҳалигача эгаллаб турибди. Раисий унинг ишончли вакили ҳисобланади. Раисий 2017 йилги президентлик сайловларида мағлуб бўлганидан кўп ўтмай, Хоманаий уни Эрон суд ҳокимиятининг раҳбари лавозимига тайинлади, унинг вазифаларига судлар ишини ташкил этиш киради.
Ушбу лавозимда Раисий бир қатор ислоҳотларни амалга оширишга муваффақ бўлди, шу туфайли судлар бир қатор жиноятлар учун — сохта чек беришдан тортиб гиёҳванд моддаларни сақлашгача енгилроқ жазолар тайинлай бошлади. Ўлимга маҳкум этилганлар сони ҳам камайди (шунга қарамай Эрон уларнинг сони бўйича дунёда Хитойдан кейин иккинчи ўринда туради). Раисий иккала сайлов кампаниясини ҳам коррупцияга қарши шиорлар асосида қурди. Айнан коррупция АҚШ санкциялари билан бирга Эрон жамиятининг асосий муаммоси ҳисобланади.
Шу билан бирга, Раисийнинг сайланиши унинг рақибларини конституциянинг посбонлари кенгаши томонидан қабул қилинган қаттиқ текширувдан ўтказиши билан олдиндан белгилаб қўйилган эди. Кенгаш ҳеч бир изоҳсиз номзодларни сайловда қатнашишдан маҳрум қилишга ҳақли. Натижада, Эрон меъёрлари бўйича либерал бўлган озми-кўпми машҳур сиёсатчиларнинг ҳеч бири овоз бериш бюллетенига киритилмади. Сайловдан бир неча ой олдин Оятуллоҳ Хоманаий бунга ҳатто норозилик билдирган эди, аммо бунга анъанавий ҳаракат деб қаралган.
Эҳтимол, келажакда Раисий Эроннинг олий раҳнамосига айланар. Аммо ҳозир у АҚШ билан муносабатларни яхшилаши керак.
Энди Раисийнинг вазифаси консерватив бюрократия вакиллари мамлакатни бошқаришда тараққиётчиларга қараганда яхшироқ эканини исботлаш. Жамиятдаги катта лоқайдлик шароитида буни амалга ошириш осон бўлмайди. Ушбу лоқайдлик Хоманаийнинг тўғридан-тўғри мурожаатларига қарамай, сайловчиларнинг овоз беришдаги сусткашлигида акс этди. Кўпгина экспертларнинг фикрича, Эронда янги норозилик намойишлари бошланиши фақат вақт масаласидир. Мамлакат янги раҳбариятининг энг муҳим вазифаси Жо Байден маъмурияти билан алоқаларни йўлга қўйиш бўлади. Назарий жиҳатдан гап Дональд Трамп парчалаб кетган «ядровий келишув» кунларига қайтиш ҳақида кетмоқда.
Аммо бу узоқ йўлни талаб қилади. Бир томондан, The New York Times газетасида ёзилишича, Раисий ўзидан аввалги президентга қараганда кўпроқ имкониятларга эга: Руҳонийдан фарқли ўлароқ, янги президентни ҳеч ким Ислом инқилоби тамойилларидан воз кечишга уринишда гумон қилмайди. Foreign Policy журналига кўра эса, Раисийнинг биографиясини ўрганган одам унинг аслида анча прагматикроқ эканини кўради. Бошқа томондан, айнан шу таржимаи ҳол унга қарши ишлаши мумкин: Ғарбда ва Исроилда Эронга қарши қаттиқ позиция танлаганлар қирғин учун жавобгар деб ҳисобланган одам билан музокара ўтказишга ҳар қандай уринишларга тўсқинлик қилиши мумкин. Бундан ташқари, Эрон консерваторлари одатда ташқи сиёсатни олиб боришда на тажрибага ва на зийракликка эга бўлади.
Айни пайтда, президентлик Раисий фаолиятидаги энг юқори босқич эмаслиги ва келажакда у Эроннинг олий раҳнамоси сифатида Хоманаийнинг ўрнини эгаллаши мумкинлиги ҳақида миш-мишлар тарқалди. 82 ёшли Хоманаий яқинда соғлиғи учун дуо қилишларини сўраган. Президентликка сайланиш бунга халақит бермайди: Хоманаийнинг ўзи ҳам бу лавозимни 1980 йилларда, олий раҳнамо бўлишдан олдин эгаллаган. 2019 йилда Хоманаий Раисиний олий раҳнамони сайлайдиган Экспертлар кенгашига тайинлади. Раисий бир вақтнинг ўзида президентлик лавозимини эгаллаб туриб, раҳнамо сайловларига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши ҳам мумкин.
