• Профилга Кириш
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12768.26
    • RUB162.63
    • EUR14400.04
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +31°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ўзбекистон

    Тилимизни биламизми: қўлланадими ё қўлланилади? Биз ёзишда кўп янглишадиган ҳолатлар

    Баъзи сўзларни хато ёзиш урф бўлиб кетган. Энди унинг тўғри шакли хато кўрина бошлайди. Бундай иллюзияга тушиб қолмаслик учун сўзларнинг маъно-моҳиятини, қўлланиш доирасини англаб олиш кифоя. «Дарё» колумнисти Ориф Толиб шундай сўз ва бирикмалар, қўшимчалар имлоси ҳақида сўз юритади.

    «Ал» ва унинг имлоси

    Иллюстрация: «Дарё» / Дилзода Ҳамиджонова

    Иллюстрация: «Дарё» / Дилзода Ҳамиджонова

    Ўзбек тилида араб тилидан кирган сўзлар кўп. Сўзлар билан бирга араб тилидаги аниқ артикл ал ҳам тилимиз чегараларидан ичкарилаган.

    Ал артикли қатнашган бирикмаларнинг қандай ёзилиши бўйича қатъий қоида йўқ, лекин қатъий одат бор. Ал артикли қатнашган сўзлар икки хил усулда ёзилади. Чизиқча билан ажратилган ёки чизиқчасиз, сўзга қўшилган ҳолатда:

    1. «Хазойин ул-маоний» девонлари. «Наводир уш-шабоб» асари. «Асос ул-балоға» асари.

    2. «Хазойинул маоний» девонлари. «Наводируш шабоб» асари. «Асосул балоға» асари.

    Мен тиниш ва имло белгиларини иложи борича кам қўллаш принципидан келиб чиқиб, иккинчи вариантни маъқул кўраман.

    Ал артикли араб тили қоидаларига кўра фонетик ўзгаришларга учрайди. Биз ўзбекчада унинг ўқилишини қабул қиламиз ва шундай ёзамиз.

    Ал артикли араб тилидаги 14 та шамсий ҳарф билан бошланган сўзлар олдида келганда кейинги сўзга киришиб-мослашади ва артикл таркибидаги л товуши шамсий ҳарфга ўзгаради. Масалан, арабчада ал-шамс ёзилса-да, аш-шамс ўқилади. Ўзбекча имлода берганда уни аш-шамс деб ёзиш керак. Қолган 14 ҳарф қамарий ҳарф ҳисобланади ва ал улар олдида келганда ўзгаришга учрамайди. Масалан, ал-қамар ёзилади ва шундай ўқилади.

    Бу артикл тахаллус ва нисбалар таркибида ҳам учрайди. Нисба одатда кишининг касб-кори ёки қаердан эканини билдиради. Масалан, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий ўзбекчада Муҳаммад Мусо ўғли, Хоразмдан ёки хоразмлик Муҳаммад Мусо ўғли бўлади.

    Исмлар таркибидаги ални ўзбекчада тушириб қолдириш ҳам мумкин. Масалан:

    Мусо Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Маҳмуд Замахшарий, Абу Райҳон Беруний.

    Ал артикили ёлғиз нисба билан келган ўринларда, агар гап бошида бўлмаса, кичик ҳарфларда ёзилади:

    Ал-Фарғоний, ал-Хоразмий, ал-Форобий, аз-Замахшарий, ас-Самарқандий.

    Арабча шаҳарлар номини, жумладан, артикл қатнашган шаҳар номларини ёзганда русча ёки инглизчадан шундоққина кўчириб қўявермаслик керак. Масалан, Саудия Арабистони пойтахтини Эррияд ёки Эр-Рияд деб бериш хато бўлади. Ар-Риёд, Риёд деб бериш мумкин. Риёз деб бериш янада тўғрироқ. Сўз охиридаги зод ҳарфи ўзбекчага баъзан д, баъзан з шаклида кирган. Масалан, Рамазон сўзида з деб олинган ҳарф ҳам ана шу зод бўлади.

    Риёд сўзи «боғлар» маъносини англатади. Бу сўз айни шу маънода ўзбек тилида риёз шаклида ишлатилган. Масалан, Имом Нававий қаламига мансуб китоб номи «Риёзус солиҳин» (Солиҳлар гулшани) деб олинган. Огаҳийнинг «Риёзуд давла» (Давлат боғлари) асари номида ҳам риёз шакли қўлланган. Миллий энциклопедияда шаҳар номи сифатида Ар-Риёд варианти олинибди. Келажакда географик номлар луғати ишлаб чиқилса, кўп чалкашликлар қатори бу масала ҳам ҳал бўлиб кетар деган ниятдаман.

    Исмлар имлоси: рухми ёки руҳ?

    Иллюстрация:

    Иллюстрация: "Дарё" / Дилзода Ҳамиджонова

    Таркибида рух сўзи бор исмлар энг кўп хато ёзиладиган исмлардан.

    Шоҳрух, Фаррух, Гулрух каби исмларда рух ўрнига руҳ деб ёзилишининг энг асосий сабабларидан бири шу исмлар таркибидаги рух сўзи ҳозирги ўзбек тилида деярли ишлатилмаслигидир. У форс тилидан кирган бўлиб, аслиятда юз, бет ва ёноқ маънолари билдиради. Эски ўзбек тилида кишининг юзи маъносида қўлланган:

    Лабларинг остидаги холингдин айлансун қулинг,

    Лоладек гул-гул рухи олингдин айлансун қулинг.

    (Фурқат)

    Юқоридаги байтда қўлланган рухи ол қизил юз маъносини билдиради.

    Рух сўзининг омонимлари эса бугунги тилимизда озми-кўпми истеъмолда:

    – Шахмат ўйинидаги тўра, тикка ва ёнлама юра оладиган сипоҳ.– Кимёвий элемент, оч яшил рангли металл.

    Шоҳрух, Фаррух, Гулрух исмларидаги рух юз, чеҳра маъносида.

    Шоҳрух – шоҳ каби юзли, Фаррух – бахтиёр юзли, Гулрух – гул юзли.

    Шоҳруҳ – шоҳнинг руҳи, Фарруҳ – бахтнинг руҳи, Гулруҳ – гулнинг руҳи бўлиб қолади, мазмундан мантиқ йўқолади. Демак, бу шаклда ёзиш хато.

    Шохрух деб ёзиш ҳам хато. Шох-мугузнинг юзи деган маъносиз иборага айланади.

    Рухсора, Гулрухсор сўзларини ҳам х билан ёзиш керак. Исмлар таркибидаги рухсор юз, чеҳра маъносини беради.

    Рахшона исми ҳам баъзида Руҳшона деб хато ёзилади. Рахшон форсчада нурли, порлоқ, жилоли, жилваланувчи маъноларини билдиради. Рухшона Рахшона исмининг фонетик ўзгаришга учраган шакли, уни хато демасак ҳам бўлади. Рухшона исмини тожикчада ҳам учратиш мумкин.

    Руҳиддин исми эса ҳ билан ёзилиши керак. Исм таркибидаги руҳ арабча руҳ, жон демакдир. Руҳиддин – диннинг руҳи, жони, куч-қуввати маъносида.

    Демак:

    Шоҳрух, Фаррух, Гулрух, Рухсора, Гулрухсор, Рахшона, Руҳиддин — тўғри.Шоҳруҳ, Шохрух, Фарруҳ, Гулруҳ, Руҳсора, Гулруҳсор, Руҳшона, Рухиддин — хато.

    Қўлланадими, қўлланиладими?

    Иллюстрация:

    Иллюстрация: "Дарё" / Дилзода Ҳамиджонова

    Ҳатто зиёлилар ҳам ёзишда тез-тез хатога йўл қўядиган сўз бу. Қўлланмоқ мажҳул нисбатда, унинг аниқ нисбатдаги шакли – қўлламоқ.

    Қўлламоқ ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади:

    Ёқламоқ, қувватламоқ, ёрдам, кўмак, мадад бермоқ.

    Татбиқ этмоқ, ишлатмоқ.

    Мажҳул нисбатда асосан иккинчи маъноси ишлатилади. Қўлланмоқ – ишлатилмоқ, фойдаланилмоқ, татбиқ этилмоқ дегани.

    Қўлламоқ сўзига -н мажҳул нисбат қўшимчаси қўшилиб, қўлланмоқ шакли ҳосил қилинади:

    Қўлланмоқ, қўлланган, қўлланди, қўлланяпти, қўлланмоқда, қўлланади...

    Бу сўзни қўлланилмоқ шаклида ишлатиш хато. Чунки бир сўзга икки марта мажҳул нисбат қўшимчаси қўшилмайди. -ил ҳам мажҳул нисбат ясовчи қўшимча. Масалан, айтилди сўзида айт феълига ана шу -ил қўшимчаси қўшилган. Айтилди сўзини айтилинди деб ёзиш ва айтиш кулгили хато.

    Бироқ сўзни қўлланилмоқ тарзида ишлатиш жуда кенг тарқалган. Ҳатто нуфузли нашрларда, вазирликлар сайтларида, қонун ҳужжатларида, дарслик ва қўлланмаларда ҳам бу хатога тез-тез дуч келиш мумкин.

    Бу ҳолатнинг қийинроқ, лекин имконли ечими бор: хатони тан олиш ва тузатиш.

    Демак:

    Қўлланган, қўлланди, қўлланяпти, қўлланади — тўғри.Қўлланилган, қўлланилди, қўлланиляпти, қўлланилади — хато.

    Хуш ва ҳуш

    Иллюстрация:

    Иллюстрация: "Дарё" / Дилзода Ҳамиджонова

    Х ва ҳ товушлари оғзаки тилда кўпинча фарқланмайди ва бу ёзма нутқда ҳам ўз аксини топади: шу товушлар қатнашган сўзларни ёзишда кўп хато қиламиз. Жумладан, хуш ва ҳуш сўзларида.

    Аслида иккала сўз ҳам хато эмас. Лекин уларнинг, улар қатнашган ибораларнинг маъносини билмаслик алмашлаб ишлатишга сабаб бўлиши мумкин.

    Хуш форсчадан олинган, ўзбекчада яхши, ёқимли маъноларини англатади: хуш кайфият, хушовоз хонанда, хуш келибсиз, хуш кўрдик, хуш қолинг.

    Ҳуш сўзи ҳам форсчадан кирган, ўзбек тилида кишининг бирор нарса-ҳодисани сезиш, идрок этиш, англаш қобилияти, шундай сезги, идрокка эга ҳолат каби маъноларни билдиради: эс-ҳуши жойида, ҳуши учди, ҳушидан кетди, ҳушига келди, ҳушёр, ҳушли, беҳуш.

    Баъзи чалкаштирадиган ҳолатлар бор. Масалан:

    Хуши йўқ ибораси хоҳламаслик, ёқтирмаслик; хоҳиши йўқ маъноларини ифодалайди:

    Дастурхонда ҳолва, новвот, мураббо... Заргаровнинг буларга хуши йўқ...(А. Мухтор, Бўронларда бордек ҳаловат)

    Агар бу иборани ҳ билан ёзадиган бўлсак, ҳушдан кетиш маъноси пайдо бўлади: беморнинг ҳуши йўқ.

    Хуши келмоқ ибораси кайфияти ях­ши бўлмоқ, хушига келса ибораси эса хоҳласа, ёқтир­са маъноларига эга:

    Хушига келса ишлайди, бўлмаса очиқ ҳавога директор бўлиб ўтираверади.

    Агар хушига келса ибораси ўрнига ҳушига келса иборасини ишлатсак, беҳуш ҳолатдан чиқиш, ўзига келиш маъноси англашилади:

    Бемор ҳушига келса, аслида нима бўлганини ўзи айтиб беради.

    Демак, хуш ва ҳуш сўзларини қўллашда хато қилмаслик учун улар жумла ёки бирикмада қандай маънода ишлатилаётганини аниқлаб олишимиз керак бўлади.

    Мавзуга доир:

    • Тилимизни биламизми: Тинч океаннинг «Тинч океани»дан фарқи бор! Қулоқ ўрганган, лекин аслида хато иборалар

    02.06.2021, 15:03   Изоҳ (0)   95061
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    Абадий ишончлилик ва хавфсизлик: GWM соҳанинг янги стандартларини жорий этмоқда


    Систит — бу уят эмас!


    2025 йилнинг 5 ойи давомида Mobiuz минглаб таянч станцияларини ишга туширди ва техник инфратузилмани замонавийлаштирди


    Chery газга ўтмоқда: кафолат тўлиқ сақланиб қолинади, ўрнатиш эса 31 майгача бепул! 


    МКБАНК халқаро молия бозорида: Қозоғистон банкларидан 15 миллион доллар жалб қилинди


    ЛУКОИЛ: ёш истеъдодлар овози катта саҳнада янгради


    Octobank банкоматларни BS/2 билан бирга “ақллироқ” қилади


    Centrum Air янги Airbus A320neo — авиапаркидаги тўққизинчи самолётни қабул қилиб олди 


    “Бизнесни ривожлантириш банки” бизнес учун қулай инновацион банк бўлишга интилмоқда


    ANORBANK ва БС/2 Ўзбекистонда банкларда ўз-ўзига хизмат кўрсатиш тармоғини кенгайтирмоқда


    Xon Saroy томонидан анъанавий “Менинг орзуйимдаги уй” расмлар танлови бошланди 


    Ипотека Банк OTP Group ўзини ўзи банд қилганларга янги ипотека дастурини ишга туширди: ҳужжатларсиз, асаббузарликсиз, самарали натижалар билан


    UZTELECOM 10 Гбит/с тезликдаги уй интернетини фойдаланувчиларга тақдим этди


    Сўзлар аҳамиятга эга: TBC Bank 8 март табрикларини пулларга айлантириб, аёллар тадбиркорлигини қўллаб-қувватлади


    “Ўзбекинвест” IUA аъзосига айланди ва Лондоннинг глобал суғурта бозорида ўз мавқеини мустаҳкамлади

     

    Тавсия этамиз

    Ҳитлердан сўнг энг машҳур нацист – дорга осилган Риббентропнинг аянчли тақдири

    31 май, 19:25

    “Икки хонали уй учун 715 млн сўмдан”. “Дарё”даги мақоладан сўнг пойтахт ҳокимлиги уйсиз қолган аҳолига хонадон сотиб олиш учун маблағ ажратди

    28 май, 21:15

    Будапешт фасадлари: санъат кўчада яшайди (фото)

    27 май, 10:00

    Гестапо ва КГБ хизматида бўлган бухоролик “штирлиц”

    26 май, 19:00
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Жарима баллари, талабаларга махсус стипендия, визасиз режим: 1 июндан кучга кирган асосий ўзгаришлар

    Ўзбекистон | 1 июн, 15:42

    Антони фаолиятини Бундеслига гранди сафида давом эттириши мумкин

    Спорт | 1 июн, 15:13

    Мисрдан Ўзбекистонга C гепатитига қарши дориларнинг 2025 йилдаги биринчи партияси юборилди

    Ўзбекистон | 1 июн, 14:01

    Миграция агентлиги фуқароларни хориждан қайтаришдаги фирибгарликдан огоҳлантирди

    Ўзбекистон | 1 июн, 13:40

    “ПСЖ” финалдаги ғалабаси эвазига қанча пул ишлаб олгани маълум бўлди

    Спорт | 1 июн, 13:07

    ЛУКОИЛ: ёш истеъдодлар овози катта саҳнада янгради

    Реклама | 1 июн, 13:30

    Xon Saroy томонидан анъанавий “Менинг орзуйимдаги уй” расмлар танлови бошланди

    Реклама | 1 июн, 12:00

    Маск гиёҳванд моддалар истеъмол қилаётгани ҳақидаги хабарларни рад этди

    Дунё | 1 июн, 11:30

    2024/25 йилги Европа Чемпионлар Лигаси: энг яхши тўпурар ва ассистентлар аниқланди

    Спорт | 1 июн, 11:02
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.