Югославия устидаги сиёсий тажриба. Босния ва Герцоговина уруши сабоқлари

1992 йил баҳор ойининг дастлабки кунларида Босния ва Герцоговина ҳудудида иккинчи жаҳон урушидан сўнг Европада кузатилган энг қирғинбарот уруш келиб чиқди. 1995 йилда уруш ҳаракатлари тўхтилгунига қадар мазкур урушда, турли хил манбаларга кўра, 70 мингдан 200 мингга яқин инсон қурбон бўлди. Босниядаги сиёсий инқироз эса Югославия давлатчилигининг пойдеворига ҳал қилувчи зарба бўлди. Орадан 29 йил ўтган бўлса-да Болқондаги вазият ҳозирда ҳам қатлиомнинг такрорланиши мумкинлигидан дарак бериб туради. «Дарё» нашри мазкур урушнинг сабаблари, бориши ва имзоланган сулҳ ҳақида ҳикоя қилади.

Уруш қандай бошланди?

Бугун сал кам 30 йил олдин юзага келган Босния ва Герцеговинадаги урушни Европа Иттифоқи ҳал қилинган масала деб қараса-да, аммо қарама-қарши тарафларнинг ҳозирга қадар бир-бирларига билдириб келаётган эътирозлари мавжуд. Бугунги Босния ва Герцеговина Европа қитъасининг энг заиф иқтисодиётларидан бири бўлиш билан биргаликда, мамлакатда коррупция ва жиноятчилик анча кенг ёйилган. Босния ва Герцеговина де факто икки бирлашган давлатнинг федерацияси саналади.

Босния ва Герцеговина федерасияси ва икки анклавга ажралган Серб республикаси. 2015 йил маълумотларига кўра, Босния ва Герцеговинада асосан бошноқ мусулмонлар истиқомат қилади. 2016 йилда мамлакат Европа Иттифоқига аъзо бўлиш учун ариза беради. Серб республикасида православ динидаги серблар истиқомат қилса-да, айни пайтда бу таън олинмаган республикада мусулмон бошноқларнинг салмоғи ҳам ошиб бормоқда.

1992 йилда мамлакатда бошланган ҳарбий низоларнинг пайдо бўлишида Югославия ичидаги этник низолар туртки бўлади. Словенларнинг мустақиллик учун ҳаракатларидан руҳланган хорват миллатчилари Загребнинг мустақиллигини эълон қилади. Маҳаллий серблар эса Серб Краинаси республикаси тузилганлигини эълон қилади. 1991 йилнинг иккинчи ярмида Серб Краинасини дастаклаган Белград хорватларга қарши уруш эълон қилади. 1992 йилнинг январь ойида БМТ воситачилигида икки ўртада келишув имзоланади.

Бироқ 1992 йилнинг март ойида Боснияда навбатдаги уруш учоғи очилади. Боснияда серблар, хорватлар ва бошноқлар ўртасида уруш келиб чиқади. Босния ва Герцеговинанинг кўпчиликни ташкил қилган серб миллати вакилари Боснияни сосиалистик давлат таркибидан мустақил бўлишини истамасди. Босния ва Герцеговинанинг серб миллати йиғини тарафидан Серб республикасининг ташкил топганлигини эълон қилиниши бошноқлар ва хорватлар ўртасида урушнинг катализатори бўлди. 1992 йилнинг 5 март санасида Сараевода парламент Босния ва Герцеговина мустақиллигини тасдиқлади. Хорватлар ўз ҳудудларини кенгайтириб олиш истагида сербларга қарши уруш ҳаракатларини тўхтатиб, бошноқларга қарши уруш бошлайди. Уруш қонли кечади, геноцидга қўл урилади. Чегарадош Посавина ҳудудида хорватлар 27 март санасида дастлабки этник тозалов амалиётига ҳам қўл уради. Сараевонинг қамал қилиниши, Сребренницадаги қатлиом бошноқ урушининг энг қора кунлари бўлди.

1992 йилнинг баҳор—ёз ойларида серблар бошноқ мусулмонларни Шарқий Босниядан сиқиб чиқаришга муваффақ бўлади. Қўлга тушган мусулмонлар ҳарбий лагерларга юборилади, уларнинг уй-жойи талон-тарож қилинади. Аёллар таҳқирланади ва зўрланади. 1992 йилнинг 27 июнь санасида серблар уруш тарихидаги энг шафқатсиз ҳаракатни содир этади. Бакавас қишлоғидаги 70 га яқин бошноқ мусулмонлари тириклайин ёқиб юборилади. Бошноқлар ҳам, ўз навбатида, асирга олинган сербларни жисмонан йўқ қилади. Жепа, Горажде аҳоли пунктларидаги сербларнинг этник тозалови юз беради.

5 апрель санасида Сербия республикаси Югославия армияси кўмагида Босния ва Герцеговина пойтахти Сараевони қамал қилади. Серблар бу ҳужум орқали Босния ва Герцоговани пойтахти ва йирик шаҳарларини босиб олишни режа қилади. БМТнинг низолашаётган тарафларни келиштириш сиёсати иш бермайди. Уч ярим йил давом этган Сараево қамали оқибатида минглаб аёллар, кексалар, болалар очликдан ҳалок бўлган бўлса, қолганлари сербларнинг ўқларидан ҳаётдан кўз юмди.

Сребреницадаги қатлиомда эса минглаб мусулмонлар серб аскарлари тарафидан таҳқирланади, отиб ташланади. Сребреницадаги қатлиомда серб генерали Ратко Младич аскарлари фаол бўлди. 2017 йилда Гаага халқаро суди Ратко Младични умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилди.

Дейтон келишуви

1994 йилнинг март ойи охирларида Вашингтонда хорват-мусулмон конфедерациясини тузиш борасида музокаралар олиб борилади. Музокараларнинг асосий мақсади Босния ва Герцеговинада юзага келган оғир вазиятга ечим топиш ва сербларни айбдор сифатида қайд этиб, низолашаётган тарафлардан иккисини яраштириш бўлади. Бироқ АҚШнинг вазиятни бу тарзда ҳал қилишга уриниши вазиятни янада мураккаблаштириб юборади. Босния ва Герцеговина қуролли кучлари сербларга қарши урушни давом эттира бошлайди.

1994 йилнинг май ойида Женевада Россия, АҚШ, Буюк Британия, Франция ва Германия ташқи ишлар вазирлари ва БМТ ҳамда Европа Иттифоқи вакиллари ёрдамида музокаралар бўлиб ўтади. Музокаралар чоғида Европа давлатлари вакиллари Босния ва Герцеговина ҳудудини этник гуруҳларнинг манфаатларини ҳисобга олган ҳолда 49 % сербларга, 51 фоиз мусулмон ва хорватлар федерасияси иттифоқига бериш таклиф қилинади. Бундай таклиф эса Босния ва Герцеговина ҳудудининг 70 фоизини назоратига олган сербларни қониқтирмасди. Музокаралар яна боши берк кўчага кириб қолади. Аммо музокараларда урушни бир ой муддатга тўхтатиб туриш борасида келишув имзоланади.

Босния ва Герцеговинадаги урушнинг якуний қисмида 1995 йилнинг август ойида Маркала бозоридаги портлаш оқибатида юзга яқин инсонлар қурбон бўлади. НАТО кучлари мазкур портлашни босниялик серблар зиммасига юклайди ва улар эгаллаб турган ҳудудларни артиллериядан нишонга олади. Серблар музокаралар столига ўтиришга мажбур бўлади. Натижада, хорватлар ва бошноқлар сербларнинг катта ҳудудларини эгаллаб олишга эришади. 1995 йилнинг 12 октябрь санасида ўт очишни тўхтатиш борасида келишув имзоланади.

АҚШнинг Огайо штати Дейтон шаҳрида тинчлик музокараларининг якуний қисми бўлиб ўтади. Босния ва Герцеговина борасида тинчлик шартномасини имзолаш эса 1995 йилнинг 14 декабрь санасида Парижда бўлиб ўтади. Париж битимига кўра Босния ва Герцеговина федерасияси ҳамда Серб Республикасидан иборат мустақил давлат ташкил этилди. БМТ минтақага 60 минг нафар ўз мовий каскаларидан иборат кучларни битим шартлари қандай бажарилаётганлигини кузатиш учун киритишга қарор қилади. Шу тариқа тўрт йил мобайнида бутун Европани ларзага солган Босния ва Герцеговинадаги уруш ниҳоясига етади.

Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.