Кутилаётган водород инқилоби ва «Араб баҳори»нинг 10 йиллик йўли. Жаҳон матбуоти шарҳи

«Дарё» ўтиб бораётган ҳафтада дунё матбуотида эълон қилинган ва муҳокама марказида бўлган мақолалар шарҳи билан таништиради.

Водород инқилоби юз берадими?

Equinor ASA, Royal Dutch, Shell Plc, Petro Chnina CO каби компанияларнинг ёқилғи келажаги борасидаги хавотирларини тушунса бўлади. Юз йилдан бери ёқилғи етказиб берувчи компаниялар дунё саноатини зарурий ёқилғи билан таъминлаш учун катта харажатлар қилди ва мўмай пул ҳам орттирди. Нефть ўрнига водород ёқилғиси керак бўладиган бўлса, у ҳолда яна айнан нефть гигантларидан ёрдам сўрашга тўғри келади.

Бундай шароитда водороддан воз кечаётган дунё иқтисодиётининг ижобий ва салбий тарафларини ҳам ҳисобга олиш тўғри бўлади. Европа Иттифоқи 2050 йилга бориб водород ёқилғиси учун 470 миллиард доллар маблағни сарф қилишга тайёрлигини маълум қилди. Бу эса ўзига хос илғор қадам ҳисобланади. Бироқ ҳар йили йирик нефть компаниялари янги нефть конларини аниқлаш ва қазиб олиш учун 500 миллиард долларларидан воз кечишга тайёр. Шундай экан, водород технологияларини нефть саноати билан рақобатбардошлигини таъминлаш учун кўп миқдорда сармоя киритишга тўғри келади. Шунда ҳам водород соҳасига киритилаётган сармоя миқдори нефть соҳасига киритилаётган сармоянинг озгина улушини ташкил қилади.

Аслида, нефть соҳасининг номдор компаниялари атроф-муҳит масаласи билан иши йўқлиги хавотир олишга сабаб бўладиган мавзу. «Мовий водород» экологик тоза водородни ишлаб чиқаришдаги оралиқ занжирни ташкил қилади ва бунда углероднинг ҳавога чиқарилиши деярли ер остида ушлаб қолинишига ва бошқа мақсадларда ишлатилишига урғу берилади.

Бироқ кўмир саноатида юз бергани каби, карбонат ангидрид газини миқдорини назорат қилиш ва сақлаб қолиш стратегияси, водород ёқилғисининг келажаги ҳам боши берк кўчага кириб қолиши эҳтимоли мавжуд.  Яшил водород мавзуси устидаги барча муҳокамаларга шўнғиб кетганлар «кул ранг водород»нинг атмосферага салбий таъсирларини унутиб қўяётган бўлса ажаб эмас. Кўмирни газлаштириш орқали кул ранг водордони атмосферага таъсири беш фоизни ташкил қилаётган бўлса, Ҳиндистонда бу кўрсаткичнинг қандай миқдорда бўлишини Ҳиндистон кўмир саноати вазири Пралҳад Жошининг «бу соҳага 54 миллиард долларни сармоя қиламиз», деган фикрларидан ҳам аниқласа бўлади. Мазкур сармоянинг бош мақсади 100 миллион тонна кўмирни газ ва бошқа кимёвий моддаларга айлантиришдан иборат.

Тоза водородга ўтишни режалаштираётган сармоядорлар энг аввало углеводородли ёқилғининг ҳар бир салбий таъсири борасида аниқ маълумотларга эга бўлган ҳолда, бу соҳага сармоя ётқизиши оқилона бўлади. Хитой ва Ҳиндистонда бу мавзу ўта долзарблиги инобатга олинса, аслида, бу икки мамлакатнинг хориждан келадиган ёқилғига қарам бўлиб қолмаслиги иштиёқи ётишини тушуниш мумкин.

Энг муҳим масала эса қуйидагича: йирик нефть корчалонлари қаерда фойда келтиради ва қаерда зиён кўради, аниқлаб олиш муҳим масала ҳисобланади. Бугунги иқтисодиёт асосан углеводород ёқилғисига қарам ва шунингдек, улар турли ташкилотлар тазйиқи остида ўз соҳасини атмосфера учун хавфсизроқ бўлган водород ёқилғисига мослаштиришга эҳтиёжи туғилмоқда. Шундай бўлса-да, водород ёқилғиси билан ишловчи компаниялар учун қувурлар, ташувчи воситалар ва омборларнинг ҳам мавжуд бўлиши ўта муҳим ҳисобланади.

Ҳозирда нефть ва газ захираларини сақлаш учун аксар мамлакатларда туз ғорларидан фойдаланилади. Водород борасида гап кетганда айнан шундай захира омборларининг яратилиши  муҳим. Тадқиқотларга кўра, Европада 7,3 пета ват миқдоридаги водород захирасини сақлаш учун имконият борлиги эълон қилинди. Туз миқдори танқислиги кузатилган минтақаларда эса нефть соҳаси ходимлари ёрдамида водород захирасини сақлаш мумкин.

Мисол учун, Нидерландияда Shell компанияси ҳамкорлигида Гронинген газ конида денгиз шамол электростанцияси ёрдамида олинган водородни сақлаш учун ишлар олиб бориляпти. Тоттердамдаги яни бир катта порт «зангори энергия»ни қабул қилиш учун такомиллаштирилмоқда. Шундай бўлса-да, анъанавий ёқилғини ҳисобдан чиқаришга шошилмаслик керак, деб ёзади нашр. Сабаби ҳозирга қадар дунё ёқилғисининг 84 фоизи ҳамон нефть, кўмир ва газга боғлиқ. Водород ёқилғисидан фойдаланиш учун яна бир неча ўн йиллик тадқиқотлар ва изланишлар, технологияларнинг яратилиши керак бўлади.

10 йил: «Араб баҳори»га нима бўлди?

«Баҳор» қандай бошланганди?

2010 йилнинг 17 декабрь санасида 26 ёшли тунислик Муҳаммад Буазизи ҳукумат билан порахўрлик масаласида жанжаллашиши ортидан ўзини ёқиб юборди. Бу фожиа эса ижтимоий тармоқларда кескин танқидларга ва кейинроқ эса мамлакатдаги коррупцияга қарши оммавий норозилик намойишларига айланиб кетди ва натижада Тунис президенти Зин ал-Обидин Бин Али ҳокимиятдан тўнтариб ташланади.

«Домино» тамойили бўйича Тунисдаги ҳаракат бошқа яқин шарқдаги араб мамлакатларига ҳам тарқалди. Оммавий норозилик намойиши халқнинг авторитар, мамлакатни ўзининг шахсий дала ҳовлиси қилиб олган ҳукумат бошлиқларига қарши қаратилди. Оммавий норозилик натижасида Ливияда Муаммар Қаддофий ҳалок бўлди, Ҳусни Муборак олти йил умрини қамоқда ўтказди, Башар Асад эса рус ҳимояси остида ҳозир ҳам ҳокимият тепасида қолмоқда.

Умид

Сиёсатни тадқиқ қилувчи араб маркази октябрь ойида ижтимоий сўров ўтказди. Мазкур ижтимоий сўров Яқин Шарқ минтақасида ўтказилган энг катта ижтимоий сўровлардан бири бўлди. Унда 900 нафар социологлар 70 минг соат вақтларини 13 мамлакатдан бўлган 30 мингдан ортиқ аҳолидан сўровнома олди ва 820 минг километр йўл босди.

Қатардаги сўров маркази олган натижаларга кўра, арабларнинг 76 фоизи демократия тарафдори, 74 фоизи эса сайловлар плюрализм демократияси тарафдори. 47 фоиз аҳоли эса Қатардаги парламент фаолиятидан миннатдор. 58 фоиз респондентлар «Араб баҳори»га ижобий муносабат билдирди, 48 фоиз респондентлар эса «Араб баҳори» охирига етмаганини ва бу яна такрорланиши мумкинлигини ифодалайди.

Умидсизлик

Қатарлик социологлар ўтказган ижтимоий сўровларда аҳолининг 91 фоизи мамлакатларида коррупциянинг чуқур илдиз отганини қайд этади. The Guardian ва YouGov социологик тадқиқот маркази Судан, Жазоир, Тунис, Ироқ, Миср, Ливия, Сурия ва Яманда ижтимоий сўров ўтказди. Ҳозирда бу мамлакатларнинг айримларида қуролли тўқнашувлар кечмоқда ва иқтисод абгор аҳволда.

Тунис ички низо ва тўнтаришлардан омон қолган бўлса-да, мамлакат иқтисодиёти таназзулда.  Миср эса ўз ўқи атрофига қайтишга эриша олди, ҳозирда мамлакатни Ҳусни Муборакнинг издоши Фаттоҳ ал Сиси бошқариб келмоқда.

Ўтган асрда французлар таъкидлаганидек, инқилобда ҳам меъёр бўлиши керак. Ғарбни ранжитган ҳолат Сурияда юз бермоқда. Бу мамлакатда 10 йилдан бери фуқаролар уруши якунига етай демайди. Сурия ортидан Яман, Ливия ва Судандаги воқеалар ҳам тўхтаб-тўхтаб давом этмоқда. Бу мамлакатларнинг ватандошларидан олинган сўров натижаларига кўра, аксарлар бу минтақада инқилобдан олдинги даврдан-да ёмонроқ яшаётганини билдирди.

Тунисда 27 фоиз респондентлар «ижтимоий аҳволимиз яхшиланди», деб жавоб берган бўлса, Ироқ, Миср ва Жазоирда «Араб баҳори» ҳеч қандай ўзгариш ясагани йўқ, дея фикр билдирди. Сурия ва Яманда респондентларнинг аксари яхши келажакка умид қилмаслигини билдирди. Тунис аҳолисининг ижтимоий сўровда иштирок этган 86 фоизи инқилоб «бизга ҳукуматни танқид қилишга, фикрларимизни очиқ баён қилишга» имкон берди деса, Яман, Сурия ва Ливия аҳолиси мамлакатимизда қайта инқилоб бўлмасин деган фикрда. Қизиқарли яна бир жиҳат Миср, Тунис, Жазоир ва Ироқдаги 18–24 ёшлилар «Араб баҳори» ҳақида ижобий фикрда.

Арабларни бирлаштирган Исроил

Қатардаги тадқиқотчилар араб халқининг Исроил, АҚШ ва терроризмга муносабатини ҳам билишга қизиқиб, 88 фоиз араблар Исроил билан муносабатларни яхшиланишига қарши эканини маълум қилди. 50 фоиздан ортиқ респондентлар АҚШнинг араб мамлакатларида олиб бораётган сиёсатидан норози эканини билдирган бўлса, 92 фоиз араблар «Ислом давлати»нинг минтақадаги сиёсатидан норозилигини айтди.

Тунис

«Араб баҳори» Тунисда бошланди ва катта муваффақиятга эришди. 2014 йилда Тунисда янги конституция қабул қилинди, кўп партиявийликка рухсат берилди ва журналистларнинг эркин фикр билдиришига йўл очди. Аёллар ҳуқуқи қайта кўриб чиқилди. Ҳозирда Тунисда уч марта демократик сайловлар ўтказилди. Шунга қарамасдан, мамлакатда қашшоқлик даражаси юқори, ишсизлик даражаси эса 15 фоизни ташкил қилмоқда. Тунисликлар «Араб баҳори»нинг ўн йиллигини нишонлаётган бўлса-да, аксар тунисликлар Ироқда жангари исломчиларга қўшилишга кетиб қолган, диний ва дунёвий мухолифатчилар орасида сиёсий кураш кетмоқда ва бу мамлакатни фуқаролар уруши домига тортиши мумкин.

Миср

Мисрликлар Ҳусни Муборак режимини тўнтарилишини яхшиликка деб ҳисоблайди. Вафот этганлар ҳақида ёмон гапириб бўлмайди, деган нақл асосида эса айрим гуруҳлар Ҳусни Муборакдан сўнг мамлакатда сезиларли ўзгариш бўлмади, деган фикрда. Мамлакатда ҳамон диний ва дунёвий сиёсат тарафдорлари низолашмоқда. 2013 йилдаги «майдон кураши» оқибатида ҳокимиятга Абдул Фаттох ас-Сиси келди ва Миср Муборак давридаги тизимга қайтди. Сиси ҳукумати эса кескин молиявий сиёсат ва мухолифатни бостириш сиёсатини олиб бормоқда.

Ливия

42 йил мобайнида мамлакатни бошқарган Муаммар Қаддофийнинг ҳокимиятдан четлаштирилишини истаган халқ ҳозир ҳам мамлакатда жиддий сиёсий ўзгаришлардан умидвор. 2014 йилдан бери Ливия ғарбий ва шарқий қисмларга бўлиниб кетди. Триполида БМТ бошчилигидаги кучлар ва шарқда Миср ва Россия дастаклаётган маршал Халифа Хафтар кучлари ҳокимиятга интилмоқда. Аксар ливияликлар эса қашшоқликка маҳкум. Қачонлардир мамлакатнинг асосий даромади бўлган нефть экспорти соҳаси инқирозга юз тутди.

Яман

2011 йил январь ойида бошланган Яман инқилоби 22 йил давом этган Али Абдулло Солиҳ ҳукмронлигига нуқта қўйди. Ҳокимият вице-президент Мансур Ҳожи тасарруфига ўтди. Дастлаб аҳоли Мансур Хожи ҳукуматига хайрихоҳ бўлган бўлса-да, 2014 йилга келиб, хусийлар янги ҳукуматга қарши уруш эълон қилди. Хусийларни эса Эрон дастаклаб келмоқда. Сано шаҳри ва мамлакатнинг шимолида хусийлар асосий сиёсий куч бўлиб қолмоқда. Мамлакат жанубида эса БАА дастаклаб келаётган янги куч – Муваққат кенгаш сиёсий ҳокимият учун саҳнага чиқди.

Хулоса қилиб айтганда, «Араб баҳори» нефтга бой монархияларнинг пойдеворига зарба бермаган бўлса-да, бу мамлакатларда ҳам саҳна ортидаги «куч талашишлар» Яман, Жазоир ва Ироқдагидан кам бўлмади. Биргина Баҳрайнда 2016 йилда кўтарилган шиа жамоасининг исёни сунний жамоасига мансуб бўлган Баҳрайн ҳукумати тарафидан бостирилди. 2011 йилдаги араб баҳори воқеалари Қатардаги Al-Jazira телеканалини нуфузини ошириб юбордию, араб қўшниларининг норозилигига сабаб бўлди.

Натижада 2017 йилда Саудия Арабистони, БАА, Миср, Баҳрайн каби мамлакатлар Қатар билан дипломатик алоқаларни узиб қўйди. Улар назарида Қатар жиҳодчиликни тарғиб қилувчи мамлакат сифатида айбланди. Бугун Яқин Шарқ мамлакатларида юзага келган сиёсий вазият шу даражада мураккаблашдики, эртага Сурия, Миср, Ироқ, Яман ва Тунисдаги вазият қай тарзда ривожланади, тахмин қилиш мушкул.

Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.