• Профилга Кириш
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12790.43
    • RUB162.6
    • EUR14486.44
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +21°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ўзбекистон

    Қоидабузарлик ҳақида хабар бериш — иллатми ё фазилат?

    Сўнгги йилларда қонунчилигимизда фуқароларнинг қоидабузарликлар ҳақида тегишли ташкилотларга маълумот беришини рағбатлантирувчи бир қатор нормалар пайдо бўлди. Хусусан, йўл ҳаракати қоидалари бузилишини қайд этиб, ички ишлар органларига маълумот етказганлик учун моддий рағбат ёки йўллардаги ҳаракат қоидалари бузилишини қайд этувчи камераларнинг аутсорсинг асосида хусусий секторга берилишини назарда тутувчи куни кеча қабул қилинган Президент қарори шулар жумласидандир.

    Жамиятда ушбу масала юзасидан баҳс-мунозара қизиди: бир томон буни жиноятчиликка қарши курашнинг ривожланган давлатлар тажрибасига таяниб жорий этилган замонавий усули деса, бошқа томон чақимчилик, сотқинлик, хоинлик деб баҳоламоқда.

    Келинг, ушбу қарашларнинг фалсафий, маънавий ва ахлоқий илдизларини таҳлил қилиб кўрамиз. Зораки, бу бир-биримизни тушуниш учун қадам бўлади.

    Атама

    Чақимчи – бировнинг гапини бировга ташувчи, бирон кимсанинг сирини очувчи, бировлар устидан махфий хабар етказиб турувчи.

    Хабар етказувчи (informator, whistleblower) – давлат муассасаси, жамоат жойлари ёки хусусий корхоналарда мавжуд ёки эҳтимолли қоидабузарликлар ҳақида хабар етказувчи, фош қилувчи ижтимоий фаол фуқаро.

    Нега уларни ёқтирмаймиз?

    Совет ўтмишига эга давлатларда тегишли органларга қоидабузарлик ҳақида маълумот етказиш аксар ҳолларда «бировни сотиш, устидан ёзиб бериш» сифатида ёмон иллат деб қабул қилинади. Бунинг сабаби эса, албатта, тарихий ўзига хослик ва тажрибаларга бориб тақалади.

    Энг асосий 2 та тарихий сабабни санаш мумкин.

    Биринчи сабаб – сиёсий қатағонлар. Ўтмишда халқимиз мустамлака билан бирга бир неча миллий, диний, сиёсий характерга эга қатағонларни ҳам бошдан кечирди. Бу қатағонларда «хабар етказувчи»лар муҳим рол ўйнагани сир эмас. Етказилган хабарларнинг рост ё ёлғонлиги, далилланган ё далилланмагани муҳим эмасди кўпда.

    Давлатнинг ўзи ҳам етказилган далиллар ва маълумотларнинг ҳаққонийлигини муҳим деб билмаган, бундан манфаатдор бўлмаган ва кўпда фактлардан ўз қатағон сиёсати йўлида фойдаланган.

    Яъни хабар етказувчиларнинг фаолияти жамиятни тозалаш ва ривожлантиришга – эзгуликка эмас, ноҳақ қатағон машинасига – ёвузликка бевосита ва билвосита хизмат қилди.

    Иккинчи сабаб – жиноят олами. Хабар етказувчиларга «қулоқ», «сотқин», «терпила», «стукач» каби ҳақоратомуз номлар айнан совет даврида қўйилган ва ҳамон ўша тагмаънолари билан истеъмолда.

    «Терпила», «стукач» деганда у ёки бу хатти-ҳаракат ҳақида кимгадир арз қилиш тушунилади. Ушбу атамаларнинг бугун биз тушунган маъноларда қўлланиши 80-90 йиллардаги ижтимоий ҳолатга ва криминал субмаданиятга бориб тақалади.

    Ўша даврларда бутун шўро мамлакатларида авж олган криминал шахсларнинг обрўси ортиши, «кўча» тартиблари ва унинг ортидан «кўча» субмаданиятининг пайдо бўлиши, жиноий тўдабошиларнинг ҳатто давлат ишлари ва сиёсатга ҳам аралашиб, обрўли инсонлар, давлат мулозимларининг улар билан бир дастурхонда ўтириши ва бундан ғурурланиши авж олди.

    Натижада «кўча» маданиятининг ажралмас бир қисми бўлган давлат органларига маълумот етказмаслик, муаммоларни ўзига хос ёзилмаган қоидалар асосида ҳал қилиш, давлат органлари билан ҳамкорлик қилганларни қоралаш одатлари пайдо бўлди.

    Бора-бора бу одатлар анъанага айланиб, миллат зеҳниятига сингди ва ривожланган, дунё амал қиладиган тартибларни ғайриоддий, нотўғри ишдек тушуниш бошланди. Яъни тушунчалар ўрни алмашиб қолди, эзгулик ва ёвузлик ҳақидаги фикрлар ва қарашлар қайта шаклланди.

    Ҳозир жамиятда кўпчилик ана шу «вор в законе»лар истеъмолга киритган тушунчалар таъсирида эканини кўпинча сезмайди ҳам.

    Бироқ ўтмиш фобияларидан воз кечиб, ўзини қайта тарбиялай олган жамиятлар ривожланади. Шунга кўра айрим тушунча ва қадриятларни қайта кўриб чиқиш даври келди.

    Ривожланган жамиятларда қандай?

    Америкалик талабадан «кўчирмакашлик қилиш» ва «кўчирмакашлик ҳақида профессорга хабар етказиш» деган икки хатти-ҳаракатга ахлоқий баҳо беришини сўрасангиз, у «кўчирмакашлик – ёмон, у ҳақида префоссорга маълум қилиш яхши» деб жавоб беради. Яъни кўчирмакашлик – қоидаларнинг ҳаммага тенг қўлланилиши принципига зид ҳаракатдир. Бу ҳақида айтиб бериш эса – адолатни тиклашдир.

    Ижтимоий тармоқ ўзбек сегменти фойдаланувчиларидан бири ёзади: «Олий таълим даргоҳига киришда олти марта йиқилдим, еттинчи йил тест топширишда аудиторияда ким шпаргалкадан фойдаланяпти, ким телефондан, кимнинг ишини олиб чиқиб ечиб келишяпти, сезганимни жанжал қилиб баённома туздирдим, чунки у кабиларни деб неча йилдирки, университетга кира олмаётгандим. Охири шу тарзда ҳаммага тенг шароит ва имкониятлар берилишини талаб қилиб ўқишга кирдим.»

    Ривожланган мамлакатларда давлат ва хусусий секторда турли хил жиноятчилик, ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш, уларни фош қилиш учун «whistleblowing» институти жорий қилинган. Унга кўра, ташкилотларда содир бўлаётган жиноятчилик тўғрисида хабар бериб турувчи махсус ходим тайинланади.

    Бундан ташқари, АҚШда ва Европанинг кўплаб мамлакатларида коррупционернинг давлатга етказган зарарини қоплаш учун суд қарори билан унинг мулки мусодара қилингач, шу мулкдан маълум фоизларни жиноят ҳақида хабар етказувчига тўлаб беришни кафолатловчи нормалар мавжуд.

    Эътиборли жиҳати, қонунбузарликлар ҳақида хабар бериш нафақат қонунчиликда белгилаб қўйилган норма, балки жамиятда ҳам нормал қабул қилинадиган ҳаракатдир.

    Албатта, хабар етказувчиларга нисбатан муносабат доим ҳам ижобий бўлавермайди. Шу сабабли «вистлбловер»ларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун миллионлаб пул сарфланади.

    Бироқ бунинг жамият ва давлат учун охир оқибат катта фойдаси бор. Масалан, Нидерландияда битта хабар берувчини ҳимоялаш учун сарфланган ҳар бир евро оқибатда давлат ғазнасига 22 евро олиб келган, Руминияда эса бу кўрсаткич 319:1 дан 532:1 гача етади.

    Яъни қонунбузарлик ҳақида хабар берувчининг етказган маълумотлари орқали бартараф этилган жиноятлар туфайли давлат кўриши мумкин бўлган шунча зарарнинг олди олинади.

    Қонунми ё одатлар?

    Бир асосий жиҳатни эътиборда тутиш зарур: ҳар қандай маълумот ҳам факт бўлавермайди. Хабар етказувчилар фаолиятини оқловчи ва ахлоқий жиҳатдан асословчи асосий омил – бу улар етказаётган маълумотнинг ҳаққонийлигидир. Моҳиятан, хабар етказувчи хабар, маълумот ё хулоса эмас, асосан, ДАЛИЛ етказади. Уни текшириш ва адолат ўрнатиш давлат зиммасида.

    Кўриниб турибдики, қонун устувор жамиятларда қоидабузар ҳаққоний жавобгарликка тортилади, демак, хабар етказувчи бу адолатнинг юзага чиқишига ёрдам беряпти, эзгуликка хизмат қилмоқда деб қаралади.

    Бизда эса аксинча: хабар бериш – ўзиникиларни сотиш деб баҳоланяпти. Яъни қонунларга, тартибларга амал қилиш эмас, гуруҳларга, ўзиникиларга ёки айнан бир шахсга содиқ бўлиш, садоқат кўпроқ қадрланади. Қонунга итоат эмас, нимагадир ё кимгадир садоқат муҳимроқ.

    Бундай шароитда, табиийки, на коррупцияга ва на бошқа қоидабузарликларга қарши жамоатчилик назорати асосида курашиш етарли самара беради. Чунки одамлар белгиланмаган жойларга ахлат ташлайдиганларга, аёлини кунда дўппослайдиган зўравонга, кўчада болани ўғирлаб кетаётган нотаниш шахсга... тоқатли ва бефарқ бўлиб бораверади – «барибир фойдаси йўқ», «менга нима» каби қарашлар билан.

    Фуқароларнинг давлат органларига қоидабузарлик ҳақида маълумот етказишни ёқламасликларига яна бир сабаб, уларда айрим давлат органларига ишончнинг етарли даражада шаклланмаганлигидир. Улар учун давлат – формал қоидаларга риоя этилишини назорат қилувчи куч, холос.

    Амалда кўпроқ ёзилган қонунлар эмас, ёзилмаганлари ишлайди ва улар орасида садоқат, ўзиникиларни сотмаслик катта аҳамиятга эга. Қоидалар ва одатларга муносабат тахминан мана бундай:

    «Ёзилган қоидалар давлатники, ёзилмаган қоидалар, анъаналар – халқники. Ёзилган қоидаларни бузиш мумкин, ёзилмаганларига албатта амал қилиш керак. Бўлмаса, одамлар нима дейди, жамият қабул қилмайди. Ёзилган қоидалар амалдорларга «пул қилиш» учун керак, холос».

    «Ўзиники» ва «улар» деган тушунчалар ҳам ана шу негизда шаклланган: биз ва давлат, бизникилар ва давлат одами, халқ ва амалдорлар. Ривожланган мамлакатлардаги фуқаро – давлат хизматчиси, сайловчи – номзод, халқ – лидер каби фарқланиш етарлича сингмагани ва бунинг туб сабаблари асли бизнинг муаммоларимиз илдизидир балки.

    Нима қилмоқ керак?

    Қонун устувор бўлишида давлатнинг ҳам, жамиятнинг ҳам ўзига яраша масъулияти бор. Томонлар қоидаларни келишиб олсалар ва уларга амал қилсалар кифоя.

    Давлат органлари зиммасидаги масъулият қонунларнинг ҳаммага бирдек қўлланилиши, шоҳга ҳам, гадога ҳам жазо муқаррарлигини таъминлаш, адолатли ва ҳуқуққа зид бўлмаган (бузишга мажбур қилмайдиган) қоида ва тартибларнинг яратиш билан ифодаланади.

    Жамият эса жараёнларда ўзини талаб қилувчи ва томошабин эмас, иштирокчи ва ташаббускор сифатида кўриши керак.

    Аслида мамлакат давлат хизматчилари деб аталувчи бир гуруҳ одамларники эмас, ҳамманики, халқники. Ҳаммамиз давлатмиз – қонунлар ҳам, унга риоя этадигану этмайдиган фуқаролар ҳам.

    Давлат тузилмалари ҳамманинг ҳамма жойда қонунга риоя этиб яшашини таъминлаб бера олмайди, фуқаролар ҳам бирдек қонунга итоаткор эмас. Шу сабабли ривожланган мамлакатларда жамоатчилик назорати деган тизим шаклланган. Бу худдики ички аудит дегандек.

    Дунёга боқсангиз, амин бўласизки, фақат кучли ривожланган фуқаролик жамияти ва кучли фуқаролик позициясига эга одамлари бўлган жамиятлар ривожланяпти.

    Агар ҳаммаси тўғри амалга оширилса, қоидабузарликлар ҳақида хабар беришдан жамиятга фойда келади, «чақимчилик» деган салбий сўз ўрнини «фаол фуқаролик позициясига эга шахс» деган ижобий атама эгаллайди. Чунки хабар берувчилар жамиятни тозалаш, қоидабузарликларни камайтириш учун, яъни эзгуликка хизмат қилган бўладилар. Ўзбек халқи зеҳнияти янги, замонавий ахлоқий категория билан бойийди.

    Вистлбловерлик фаолиятининг юртимиздаги истиқболи масаласига келсак, чегаралар кенгайиши, янги соҳаларга татбиқ этилиши давом этади. Албатта, барчаси қонун доирасида, замонавий технологияларни жалб этган ҳолда шаффоф ва тизимли равишда ривожланиб боради деган умиддаман.

    Натижалар кўрина бошласа, жамиятнинг ҳам бунга муносабати ўзгаради: қонунийликни таъминлаш ҳамманинг иши бўлади, қонунларни ўқишади, улар ҳақида тобора кўпроқ ўйлай ва гапира бошлашади. Ёзилган қонунлар ҳамма жабҳаларда устуворликка эга бўла боради.

    Шаҳноза Соатова, блогер

    15.12.2020, 10:14   Изоҳ (0)   28449
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (0)

    Кириш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    Мавзуга доир

    «Ҳокимга кўп нарса боғлиқ». Шавкат Мирзиёев Хоразм қишлоқ хўжалигини танқид қилди

    15.12.2020, 10:11

    Тошкентда BMW X5 ҳайдовчиси бошқарувни йўқотиши оқибатида автомобиль ағдарилиб кетди (фото)

    15.12.2020, 09:26

    Ёшлар иттифоқи очлик эълон қилмоқчи бўлган тадбиркорнинг пулини тўлаб бергани маълум қилинди

    15.12.2020, 08:33

    Наманганда «ЗИЛ» ва Nexia иштирокидаги ЙТҲ оқибатида 3 киши вафот этди

    15.12.2020, 08:20

    Ўзбекистондан кўчиб кетадиган пенсионерларга пенсия тўлаш тартиби ҳақида маълумот берилди

    15.12.2020, 07:56

    Абдулазиз Комилов Чехиянинг янги элчисини қабул қилди

    15.12.2020, 07:34
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    Систит — бу уят эмас!


    Сўзлар аҳамиятга эга: TBC Bank 8 март табрикларини пулларга айлантириб, аёллар тадбиркорлигини қўллаб-қувватлади


    Centrum Air янги Airbus A320neo — авиапаркидаги тўққизинчи самолётни қабул қилиб олди 


    Chery газга ўтмоқда: кафолат тўлиқ сақланиб қолинади, ўрнатиш эса 31 майгача бепул! 


    2025 йилнинг 5 ойи давомида Mobiuz минглаб таянч станцияларини ишга туширди ва техник инфратузилмани замонавийлаштирди


    UZTELECOM 10 Гбит/с тезликдаги уй интернетини фойдаланувчиларга тақдим этди


    МКБАНК халқаро молия бозорида: Қозоғистон банкларидан 15 миллион доллар жалб қилинди


    Octobank банкоматларни BS/2 билан бирга “ақллироқ” қилади


    ЛУКОИЛ: ёш истеъдодлар овози катта саҳнада янгради


    “Бизнесни ривожлантириш банки” бизнес учун қулай инновацион банк бўлишга интилмоқда


    ANORBANK ва БС/2 Ўзбекистонда банкларда ўз-ўзига хизмат кўрсатиш тармоғини кенгайтирмоқда


    Xon Saroy томонидан анъанавий “Менинг орзуйимдаги уй” расмлар танлови бошланди 


    Ипотека Банк OTP Group ўзини ўзи банд қилганларга янги ипотека дастурини ишга туширди: ҳужжатларсиз, асаббузарликсиз, самарали натижалар билан


    “Ўзбекинвест” IUA аъзосига айланди ва Лондоннинг глобал суғурта бозорида ўз мавқеини мустаҳкамлади


    Абадий ишончлилик ва хавфсизлик: GWM соҳанинг янги стандартларини жорий этмоқда

     

    Тавсия этамиз

    Гитлердан сўнг энг машҳур нацист – дорга осилган Риббентропнинг аянчли тақдири

    31 май, 19:25

    “Икки хонали уй учун 715 млн сўмдан”. “Дарё”даги мақоладан сўнг пойтахт ҳокимлиги уйсиз қолган аҳолига хонадон сотиб олиш учун маблағ ажратди

    28 май, 21:15

    Будапешт фасадлари: санъат кўчада яшайди (фото)

    27 май, 10:00

    Гестапо ва КГБ хизматида бўлган бухоролик “штирлиц”

    26 май, 19:00
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    ҲАМАС гаровдагиларни озод қилиш учун шарт қўйди

    Дунё | 1 июн, 23:35

    Россия Кубоги. “ЦСКА” суперфиналда “Ростов”ни енгиб, бош совринга эга чиқди, Файзуллаев захирадан майдонга тушди

    Спорт | 1 июн, 22:48

    Туркияда Украина ва Россия музокараларининг 2-раунди бўлиб ўтади

    Дунё | 1 июн, 22:45

    Футбол тарихидаги энг кучли 10 та футбол академияси номи эълон қилинди

    Спорт | 1 июн, 21:47

    Исроил танклари Ғазода овқат кутаётганларга ўт очиб, 32 кишини ўлдирди

    Дунё | 1 июн, 21:45

    “Дарё” видеорепортажи: Наманганда 500 та дрон иштирокидаги шоу

    Ўзбекистон | 1 июн, 21:00

    Қозоғистон армиянинг тайёргарлигини текшириш учун машқлар ўтказади

    Қозоғистон | 1 июн, 20:40

    Майда ойлик инфляция кескин ошди. Қайси ҳудудларда нархлар тез ўсмоқда?

    Иқтисодиёт | 1 июн, 20:13
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.