Иккинчи жаҳон уруши ҳақида ишланган уруш саҳналарисиз киноклассика. «Касабланка» фильмини эслаймиз

1952 йилнинг 26 ноябрь санасида Майкл Кёртиснинг энг муваффақиятли фильми ҳисобланган «Касабланка» дурдонасининг премьераси бўлиб ўтган. Шу муносабат билан «Дарё»  колумнисти Фаррух Адҳамжонов ушбу фильм ҳақида фикр юритади.

Кино ҳақида

«Касабланка» фильми 1942 йил Майкл Кёртис томонидан суратга олинган бўлиб, ундаги воқеалар Мюррей Бёрнетнинг «Ҳамма мижоз Рикнинг олдига келади» асарига асосланади. Кино ўзи билан олдинга сурган ғояда қаҳрамоннинг инсонийлик мажбурияти ёки ўз ҳис-туйғуларидан бирини танлашини намоён қилади.

Кёртис ўз драмасида нафақат романтик алоқалар, балки аллегорик кўринишда Иккинчи жаҳон уруши давридаги сиёсий ҳолатни ҳам акс эттирди. Ушбу шедевр фильм кино мухлислари орасидаги энг машҳур IMDb платформасида «барча даврларнинг энг зўри деб баҳоланган 50 фильми» қаторидан жой олган эди. Фильмда бош ролларни Хамфри Богарт (Рик Блейн), Ингрид Бергман (Илза Лунд), Клод Рейнс (Луи Рено), Пол Хенрейд (Виктор Ласло), Петер Лорре (Угарте) ва бошқалар ижро этганди.

Сюжет

1941 йил, ноябрь. Франциянинг мустамлакаси бўлган Марокашдаги энг катта тунги клуб, бар ва қиморхонага Рик Блейн эгалик қилади. Рик кайф-сафога берилган синик бўлиб, атрофида бўлаётган сиёсий можаро ва урушларга мутлақо бефарқ муносабат кўрсатади. Унинг учун мижознинг кимлиги умуман аҳамиятга эга эмас. Касабланкада эса Рикни танимайдиган одамнинг ўзи йўқ, унинг олдига уруш ветеранлари ҳам, нацистлар ҳам, ўғрилар-у қочоқлар ҳам ташриф буюради.

Кунларнинг бирида Угарте бошпана излаб Рикнинг олдига келади. Олдинроқ эса у икки ҳарбийни ўлдириб, нацистлардан ҳоли Европа бўйлаб эркин ҳаракатни кафолатловчи ҳужжатларни қўлга киритган эди. Угарте ушбу ҳужжатларни сотмоқчи эканини, лекин харидор келгунича уларни сақлаб туришини Рикдан илтимос қилади. Кутилмаганда Угарте капитан Луи Рено бошчилигидаги полиция томонидан қўлга олинади.

Ҳужжатларнинг харидори – Виктор Ласло, нацистларга қарши Чехия партизанлар гуруҳи етакчиси ва унинг аёли Илза Лунд Касабланкага келганида Рикнинг ҳаётида катта ўзгариш содир бўлади. Илза – Рикнинг собиқ севгилиси, унинг алкоголик ва синик инсон бўлиб, барча нарсасидан айрилишига сабабчи бўлган эди. Ласло ва Илзага ўз ишларини давом эттириш учун ҳужжатлар сув ва ҳаводай зарур, лекин Рик уларга ҳужжатларни беришдан бош тортади.

Мухолифатчилар бошлиғи ҳақида эшитган немис майори Штрассер Ласлони қўлга олиш учун Касабланкага ташриф буюради. Бундан хабар топган Илза Рикнинг олдига қурол билан кириб, ҳужжатларни талаб қилади. Лекин ҳалигача сўнмаган севгиси туфайли ўз мақсадини амалга ошира олмайди. Ўзларининг Париждаги романтик муносабатларини эслар экан, поездда қочиб кетиш режаси тушунмовчилик сабабгина рўёбга чиқмаганини билгач Рик уларга ёрдам беришга рози бўлади.

Кутилмаганда Ласло уларнинг олдига келиб, ҳужжатлар Рикда эканини ва унинг Илза билан муносабатлари ҳақида билишини айтиб, майор Штрассер яқинлашаётганидан огоҳлантиради. Рик уларга ҳужжатларни топшириб, Португалия томон кузатиб юборади. Рик Илза билан «балки бугун эмасдир, балки эртага ҳам эмасдир, лекин бир кун биз, албатта, Парижда кўришамиз», дея хайрлашади. Бу вақтда полициячи Луи Рено келиб, Ласлони олиб кетмоқчи бўлади.

Лекин Рик унга каттароқ жиноятчиларни қўлга олишда ёрдам ваъда қилиб, уларга тегмасликни сўрайди. Луи рози бўлади, лекин Ласло ва Илза учиб кетаётган вақт Штрассер келиб қолади. Рик эса уни тўхтата олмагач отиб ўлдиришга мажбур бўлади. Қолган офицерлар келганида Рик ва Луи уларга майор Штрассернинг номаълум қотилини топишни буюради. Фильм якунида Рик Луига «Луи, ўйлашимча, бу дўстлигимиз учун ажойиб бошланиш», дейди. Бу ибора эса кино тарихидаги энг машҳур иқтибослардан бирига айланади.

Таҳлил

«Касабланка» шедеври, шубҳасиз, Майк Кёртиснинг энг муваффақиятли фильми ҳисобланади. Фильмни буюк қилиб турувчи омиллардан бири уни айни ўша вақтдаги ҳолат – Иккинчи жаҳон урушига тақлидан чиқаришидир. Фильмни суратга олиш ишлари японларнинг Перл-Харборга ҳужумидан сўнг бошланган бўлиб, унинг экранизацияси иттифоқчилар кутилмаганда бошлаган «Торч операцияси» вақтида амалга оширилди. Бундан кўзланган асосий мақсад оз бўлса-да, нацистларга қарши уруш жараёнига ҳисса қўшиш бўлган эди.

Тўғри маънода, фильм драманинг асл кўриниши – ажойиб ишқ қиссаси ва чин севги синик одамни ҳам ўз жонини қурбон қилишга чақира олишини олиб чиқди. Қўшимча, бош қаҳрамоннинг ҳаракатларида қийин вақтдаги инсонийлик учун буюкроқ яхшилик мезонидаги ишларни кўрасиз. Бу чорлов эса уруш вақтида аскарларнинг буюкроқ ишлар учун ҳатто ўз жонларидан кечишга ундар эди. Ундаги сиёсий-ахлоқий хабар билан ғалабага қурбонларсиз эришиб бўлмаслиги, АҚШ фуқароларини нацистларга қарши бўлган урушга иложи борича кенгроқ кўламда жалб қилиш ва уларнинг жангдаги руҳиятини кўтариб туриш кўзланган эди.

Фильмдан кўзланган яна бир мақсад – аллегорика ёрдамида Рикни ўша вақтдаги АҚШ президенти Франклин Д. Рузвельтга таққослаш эди. Рик – Касабланкадаги тунги ҳаётга бошчилик қилади, қолганлар унинг ерларига хавф туғдирмагунича у ҳеч қандай ҳаракат қилмайди. Яъни ушбу ҳолат АҚШнинг Иккинчи жаҳон урушидаги ташқи сиёсатини акс эттира олди. Рик аввалига фақат молиявий тарзда нацистларга қарши тузилган партизанларга ёрдам кўрсатади, иш ўзининг ерлари ва Илзага бориб тақалгандагина вазиятга бевосита аралашишни бошлайди.

Ижодий гуруҳ фаолияти

«Касабланка» кинорежиссёр Майкл Кёртис фаолияти давомидаги кулминацион нуқта деб баҳоланишига сабаб, унинг энг керакли вақтда керакли сюжет асосидаги фильмни яратгани ҳисобланади. Фильмнинг суратга олиш ишлари бошланганида сценарийнинг ҳали ярми ҳам тайёр эмас эди. Фильм якунини эса ҳеч ким олдиндан билмас эди. Ижодий гуруҳ билан келишган ҳолда режиссёр ахлоқий дилемма кўринишидаги якунни яратди.

Халқаро жамиятга мос кинокартина яратиш учун актёрлар гуруҳи турли давлатлардан ёлланди. 30 га яқин актёрлардан бор-йўғи уч нафари АҚШ фуқароси эди. Жамоадаги турфа хиллик эса фильм сифатига фақатгина ижобий таъсир кўрсатди.

Камчиликлари:

Касабланка, хусусан, марокашликларга нисбатан ғарбча стереотиплар (ориэнтализм) билан қаралгани;

Пропаганда ёрдамида томошабинларга таъсир ўтказмоқчи бўлгани;

Сюжет давомидаги кичик узилишлар.

Ютуқлари:

Кўплаб бош ролдаги актёрлар Голливуддаги дебют роллари билан ажойиб ижро кўрсатишгани;

Саккиз йўналиш бўйича Оскарга ўз номзодини қўйиб, якунда учта ҳайкалчани қўлга киритгани;

Ижодий гуруҳ ўзлари кўзлаган сиёсий-ахлоқий хабарни оммага муваффақиятли етказа олгани;

Макс Stayнер томонидан фильм учун классик соундтрек яратилгани.

Хулоса

«Касабланка» фильми Иккинчи жаҳон уруши ҳақидаги асл урушларсиз ишланган култ даражасидаги киноклассика ҳисобланади. Ундаги кўплаб элементлар инсоннинг дунёқараши унинг атрофидаги воқеаларга нисбатан эволюцион тус олишини кўрсатиб туради. Фильм кўп бора эътироф этган ғалабага қурбонларсиз эришилмаслик принципи, якун ҳар доим ҳам биз истагандай тус олмаслиги ва чин севгини илоҳий қудратга эга қилиб кўрсатгани сабаб ҳам бошқа одатий фильмлардан ажраб туради. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, исталган муҳаббат туйғуси инсонга мажбуриятлар юклайди. Бу мажбуриятларни бажариш эса чинакам бахтни ҳис қилишга ёрдамлашиб туради.