Тарихда 1700 йилдан 1721 йилгача Россия подшолиги бошчилигидаги коалициянинг Швеция қироллигига қарши олиб борган урушлари шимолий уруш деб номланади. Уруш ҳаракатлари шимолий, шарқий ва марказий Европа ҳудудларида бўлиб ўтган ва унинг натижасида Россия империяси Шимолий Европанинг энг кучли давлатига айланган. 30 август 20 йил давом этган мазкур сиёсий-ҳарбий можаро ниҳоясига етган кун ҳисобланади. Шу муносабат билан бугунги мақоламизни мазкур воқеага бағишлаймиз.
Тарихий контекст
1560 йилдан 1660 йилгача бўлган давр орасида Швеция Болтиқ денгизида кучли империяга асос солди. Ушбу империя таркибига Финландия ҳавзаси, Карелия, Эстония, Ливония, Ингрия каби ҳудудларни ҳам қамраб олган эди. Ўттиз йиллик уруш давомида Германия ҳудудларини, жумладан, ғарбий Померания, Висмар, Бремен-Верден каби вилоятларни ҳам эгаллади. Айни шу вақтда Швеция Эресун бўғозининг шимолидаги Норвегия ва Дания ҳудудларини ҳам эгаллади. Ушбу ғалабаларга сон жиҳатдан кам бўлса-да, Европанинг бошқа армияларига қараганда тажрибали армиясининг ва фуқаролик ва ҳарбий бошқарувдаги модернизациялар катта ёрдам берган эди.Шимолда Швеция кучланган бир пайтда жанубда кейинчалик у билан иттифоққа киришадиган Усмонли катта ҳудудларни эгаллаган эди. Шу билан бирга Усмонлининг Европадаги ҳудудларининг шимоли-ғарбий қисмлари секин-асталик билан қўлдан кетаётган эди.
Шарқда эса Россия тахтига ўтирган Пётр I ўзининг иссиқ денгизларга чиқиш стратегияси ва мақсади йўлида жанубга қараб юриш қилаётган эди. Жанубда эса Усмонли билан тўқнашди. 1700 йилгача Азов портигача етиб келди ва уни эгаллаб шу йили Усмонли билан Истанбул тинчлик шартномасини имзолаб шимолга қараб юрди. Бу сафарги унинг мақсади Болтиқ денгизи портларига чиқиш эди. Чунки Россия чуқур тушкунлик даврларида шимолдаги бир қатор ҳудудларидан айрилган эди ва 1617 йилги Столбово шартномасига мувофиқ Болтиқ денгизига чиқишдан маҳрум бўлган эди.
Ҳарбий блоклар
Швецияга қарши тузилган ҳарбий блокка асосан ундан жабр кўрган ва ҳудудий даъволари бўлган давлатлар кирди. Улар Россия подшолиги, Дания қироллиги, Саксония, Пруссия қироллиги, Молдавия князлиги, Брунсвик-Люнеберг герцоглиги, Буюк Британия (Буюк Британия кейинчалик Швеция сафида жанг қилган), Реч Посполити каби давлатлар эди. Уларга қарши эса Швеция, Гольштейн-Готторп герцоглиги, Усмонли империяси, Казак гетманлигидан таркиб топган иттифоқчилар турли йилларда тўқнаш келди.
Уруш ҳаракатлари
Швеция тахтига 18 ёшли Карл XII ўтиришини қулай фурсат билган анти-швед коалицияси 1700 йилда Швециянинг Шлезвиг-Гольштейн, Ливония ва Ингирия ҳудудларига ҳужум қилиб, унга қарши уруш эълон қилди. Швеция эса Травендал ва Нарвада руслар ҳамда данияликларнинг ҳужумларини қайтарди. Қарши ҳужум асносида Саксония қироли Август II нинг қўшинларини Литва ва Польшадан қувиб чиқариб, Саксониягача таъқиб қилиб борди ва уни тахтдан туширди. Август эса Алтранштад шартномасига мувофиқ мағлубиятини тан олишга мажбур бўлди.Пётр I эса вазиятдан фойдаланиб Болтиқ денгизига чиқиш учун Швециянинг Болтиқ денгизидаги ҳудудларига ҳужум қилишга қарор қилди ва бу мақсадда 1703 йилда Санкт-Петербург шаҳрига асос солди. Карл XII эса Пётрни тўхтатиш ва Россияни босиб олиш мақсадида Швециянинг асосий қўшини билан Россияга қараб юрди. Аммо Полтава жангида ушбу қўшин тор-мор этилди. Карл XII эса Усмонли салтанатига қочишга мажбур бўлди ва Бендер шаҳрида султон томонидан кутиб олинди. Уни таъқиб қилиб келаётган рус қўшинлари Прут дарёси бўйида турклар томонидан тўхтатилди.
Полтавадаги ғалабадан кейин илк мағлубиятлардан кейин тарқалиб кетган коалиция қайта тикланди. Ганновер ва Пруссия унга қайтиб қўшилди. Болтиқ денгизининг жанубидаги ва шарқидаги Швеция кучлари сиқиб чиқарилди ва Швеция доминионлари коалиция ўртасида бўлиб олинди. Швециянинг ўзи эса ғарбда Дания-Норвегия ва шарқда Россия томонидан ҳужумга учради. Дания кучлари қайтарилган бўлса, Россия Финландияни эгаллашга муваффақ бўлди. Шу билан бирга, Швециянинг денгиздаги кучларига тикланмас зарбалар берди. Карл XII 1718 йилда Норвегияга амалга оширган юриши чоғида ўлдирилди.
Уруш Швециянинг тўлиқ мағлубияти билан якунланди. Бу эса Россияга Болтиқ денгизидаги ҳукмронлик, Шарқий Европадаги энг кучли давлат ва Европа ишларида муҳим ўйинчилардан бири бўлиш имконини яратиб берди. 1721 йил 30 августдаги Швеция ва Россия ўртасидаги Ништад шартномаси урушнинг якуни бўлди. Швеция эса мутлақ монархиядан озодлик даврига қадам қўйди.
Вабо эпидемияси, чечак касаллиги, очлик ва қаттиқ совуқ – уруш ҳамроҳлари
Уруш қайси даврда бўлмасин, инсониятга яхшилик олиб келмаган. Инсоният урушлар билан биргаликда бошқа кулфатларни ҳам бошидан кечирган дамлар тарихда етарлича. Жумладан, Шимолий уруш давомида Болтиқ денгизи ҳавзаси, Шарқий ва Марказий Европа мамлакатларидаги кўплаб шаҳарлар ва вилоятлар катта вабо эпидемияси қуршовида қолди. Бу, айниқса, 1708–1712 йилларда чўққисига чиқди. Вабо 1702 йилда илк бор Польша жанубидаги швед ҳарбий госпиталида аниқланди (Robert I. Frost, The Northern Wars. War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721, Longman, 2000, p. 273).Кейинчалик эса савдо йўллари, армиялар орқали бутун Болтиқ ҳавзасига тарқалиб кетди ва Пруссиягача етиб келди. Касаллик 1712 йилда Гамбург шаҳрига етиб келди. Аскарлар ва қочоқлар ўзлари истамаган ҳолда касалликнинг ташувчилари бўлди. XIV–XIX асрларда юз берган иккинчи вабо пандемияси даврларига тўғри келган ушбу эпидемия минтақа бошидан кечирган сўнгги эпидемия эди. Касаллик оқибатида вафот этганлар сони ҳудудларга қараб турлича эди.
Чунки айрим ҳудудларда эпидемия узоқ давом этган бўлса, айримларида қисқа давом этди. Кучли тарқалган ҳудудларда аҳолининг тўртдан уч қисмини ҳаётдан олиб кетди. Бундан ташқари, ўлимлар сонини очлик ва чечак касалидан ўлганлар сонидан ажратиш ҳам қийинчилик туғдиради. Касалликлар билан бир қаторда, уруш йилларида Европа тарихдаги энг совуқ қишни ҳам бошидан ўтказди. 1709 йилги қиш энг совуқ қиш сифатида талқин қилинади ва у ўзи билан қаттиқ очарчиликни ҳам келтириб чиқарган эди.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)