Бундан роппа-роса 30 йил олдин 1990 йил 13 август куни СССРнинг биринчи ва охирги президенти Михаил Горбачёв «20–50 йилларда сиёсий қатағонга учраганларнинг ҳақ-ҳуқуқларини тиклаш бўйича» фармонга имзо қўйди. «Дарё» сана муносабати билан СССР даври қатағон қурбонлари хотирасини ёдга олади.
СССРдаги қатағонлар тўлқини
Собиқ Совет Иттифоқи йилларида турли сиёсий, ижтимоий, ғоявий, диний сабабларга кўра миллионлаб одамлар қатағонга дучор бўлди. Қатағон сиёсатининг қурбонлари ҳақида ҳалигача аниқ маълумотлар мавжуд эмас. Сақланиб қолган мавжуд фактлар шуни кўрсатадики, 1921–1953 йиллар орасида тўрт миллиондан ортиқ одам қатағон қурбонига айланган. Улардан 800 минг киши ўлим жазосига ҳукм этилган.Совет Иттифоқида қатағонлар тўлқини уч даврга тўғри келади. Биринчи босқич 1920 йилларни, иккинчи босқич 1937–1938 йилларни, учинчи босқич 1950–1953 йилларни ўз ичига олади. Бундан ташқари, уруш даврида ва ундан кейин уруш қатнашчилари ҳам қатағонга учраб турли муддатларга озодлик маҳрум этилади.
Қатағон сиёсатининг энг юқори чўққига чиққан нуқтаси 1937–1938 йилларга тўғри келади. Шу йиллар мобайнида 1,3 миллион киши РСФСР Жиноят кодексининг 58-моддаси, «аксилинқилобий фаолият» айблови бўйича ҳибсга олинган. Ҳибсга олинганларнинг ярми ўлим жазосига ҳукм этилган. Қатағонлар аҳолининг деярли барча табақаси вакилларини қамраб олган эди. Деҳқонлар, зиёлилар, бойлар, диндорлар, сиёсий элита қатлами вакилари энг кўп жабр кўрган қатлам эди.
СССРдаги дастлабки қатағонлар «Қизил террор» дея номланди. Ушбу террор 1917 йилги октябр инқилобидан кейин бошланди ва 1922 йилгача давом этди. Ушбу қатағонлар пайтида асосан болшевикларнинг сиёсий душманларига қаратилган бўлса-да, уларнинг сиёсатига хайрихоҳлик билдирмаган оддий одамлар ҳам бундан четда қолмади. Бундан ташқари, қатағонларга ижтимоий тус ҳам берилди ва собиқ полиция зобитлари, жандармлар, подшоҳ ҳокимияти сиёсатчилари, диндорлар, ер эгалари ва ишлаб чиқарувчиларни ҳам қамраб олди.
Қизил террордан кейин сиёсий қатағонлар давом эттирилди. Кейинчалик маълум бўлишича, 20 йиллардаги сиёсий ишлар асосан сохта айбловлар орқали амалга оширлган. Лицейчилар иши, фокстротистлар иши, шахта иши каби жиноий ишлар шу йилларда амалга оширлган эди. 1922 йил сентябр ноябрь ойларида РСФСРдан «фалсафа пароходи»да жуда кўплаб зиёли қатлам чиқариб юборилди («Очистим Россию надолго…» Репрессии против инакомислящих. Конец 1921 — начало 1923 г., М.: Международний фонд «Демократия», 2008). СССР мавжудлигининг 15 йили мобайнида ( 1923–1938) 900 нафар фотограф қатағон қурбонига айланган бўлса, уларнинг ярмидан кўпи отиб ташланди.
СССРда Сталин шахсиятининг мустаҳкамланиши билан қатағонлар оммавий тус олди. Айниқса, 1937–1938 йилларда улар юқори чўққисига чиқди. Шу йилларда юз минглаб одамлар отиб ташланди ва ГУЛАГларга юборилди. Ушбу қатағонлар асосан сиёсий мотивларга асосланган эди. Бу даврдаги қатағонлар деярли Сталин вафотига қадар давом этди.
Юқорида таъкидлаганимиздек, СССРдаги қатағон қурбонлари сони бўйича аниқ статистика мавжуд эмас. Бу борада тарихчилар турли фикрларни билдиради. Жумладан, тарихчилар Н.Г Охотина ва А.Б Богинскийларнинг фикрига кўра, 1921–1953 йилларда фақатгина хавфсизлик органлари томонидан ҳибсга олиниб, сиёсий айбловлар билан судланган ёки судсиз ҳукм қилинганлар сони 5,5 миллион кишини ташкил қилади.
Агар большевизм қурбонлари сафига турли депортация қилинганлар, сунъий очлик қурбонлари, уюштирилган можаролар пайтида вафот этганлар, коммунизм номи остида турли урушларда вафот этган аскарлар, ота-онаси очликдан ва қатағон оқибатида вафот этган туғилмаган чақалоқлар ҳам қўшилса, унда тузум қурбонлари сони 100 миллионга яқинлашади (Н.Г. Охотин, А.Б. Рогинский. О масштабе политических репрессий в СССР при Сталине: 1921—1953). Тарихчи В.Н Земсков ўзининг «ГУЛАГ» номли мақоласида СССРда 1921–1953 йилларда фақатгина сиёсий мотивлар билан, яъни аксилинқилобий фаолият учун жазога тортилганлар сони 3,3 миллион киши эканини келтиради.
Анатолий Вишневский маълумотларига кўра, 1920 йиллар охиридан 1953 йилгача бўлган даврдаги турли муддатга озодликдан маҳрум этилган ёки озодлиги чекланган қатағон қурбонларининг сони 25–30 миллионни ташкил қилади. Кўриниб турганидек, қатағон қурбонларининг аниқ сони ҳақида бир хил қараш мавжуд эмас. Расмий статистика эса доим ҳам объектив бўлавермайди.
Ўзбекистондаги қатағон қурбонлари
Бутун СССРда амалга оширилган сиёсий қатағонлар Ўзбекистонни ҳам четлаб ўтмади. Ўзбекистонда сиёсий қатағон асосан республиканинг сиёсий арбоблари ва зиёлилар қатламини қамраб олди.
Октябр тўнтариши оқибатида Туркистонда зўрлик билан ўрнатилган мустамлакачи советлар тузуми биринчи кундан бошлаб халқимиз бошига сон-саноқсиз қирғинлар, даҳшатли ва аламли кулфатлар олиб келди. Бу даҳшатли режимни ўлкамиз халқлари қабул қилмади. Улар истиқлол учун, эрк ва миллий-озодлик учун 16 йил мобайнида қуролли кураш олиб борди. Бу кураш давомида айрим хориждаги тарихчилар ҳисобича бир миллион 900 минг ватандошимиз Туркистондан бош олиб, хорижий мамлакатларга чиқиб кетди ва бир миллион 700 минг юртдошимиз Сибирга, узоқ шимолга, Украинага, Шимолий Кавказга, Уралга, Қозоғистонга, узоқ шарққа, Кавказга, Волгабўйи раёнларига бадарға қилинди.
Ўзбекистонда 1937 йил 10 августдан 1938 йил 1 январгача ўн минг етти юз киши қамоққа олинган. Булардан уч минг олти юз ўн уч киши қатл этилди, етти минг саксон етти киши саккиз-ўн йил муддатга қамоққа ташланди. Ўша йиллари аҳолининг барча қатламлари қатағон гирдобига тушган. Қатағон, аввало, зиёлилар, дин хизматчиларига қарши қаратилган эди.
Фақат 1937 йил декабрь ойида «учлик» қарори билан ҳукм қилинган уч минг олти юз қирқ тўрт кишидан бир минг тўрт юз олтмиш тўрт нафари имом, эшон, мулла ва бошқа диний хизматчи бўлган. 1938 йилнинг февралида «учлик» йиғилишларида 2 491 маҳбус устидан ҳукм чиқарилган, шундан 2 086 маҳбус отувга, 398 маҳбус ўн йил муддатга, икки маҳбус саккиз йил муддатга қамоқ жазосига ҳукм қилинган. Тўрт маҳбус тергов вақтида вафот этган, бир кишигина озод этилган.
Ўзбекистон сиёсий элитасини обрўсизлантириш мақсадида бир қатор гуруҳлар ўйлаб топилди. Жумладан, қосимовчилар, иноғомовчилар, 18 лар гуруҳи кабилар айнан сиёсий элита ва раҳбар ходимларга қарши уюштирилган жиноий ишлар сирасига киради. Республиканинг таниқли арбобларидан иборат «18 лар гуруҳи» (И. Хидиралиев, М. Саиджонов, У. Ашуров, Р. Раҳимбобоев, Эшонов) га «ер-сув ислоҳотига қарши чиққан, бой-қулоқ ва ер эгаларининг манфаатини ҳимоя қилиб чиққанлар, маҳаллийчилик ва миллатчилик ғояларини илгари сурган» деган сохта айбнома қўйилди. Шу боис расмий партия органлари томонидан мазкур гуруҳ кескин қораланади ва унинг аъзолари турли жазоларга гирифтор этилди.
«Иноғомовчилик» гуруҳи тўғрисида гап борганда унга қўйилган барча айбларнинг тўлиқ тўқиб чиқарилгани аён бўлади. Маълумки, Раҳим Иноғомов ЎзКП Марказқўми Матбуот бўлими мудири ва ЎзССР Маориф Халқ Комиссари вазифасида фаолият юритиб келган. Иноғомов ўзининг бир қатор нутқларида Ўзбекистон компартиясининг мустақил фаолият юрита олмаётганига, Марказ органларининг ўлка ҳаётидаги зўравонлигига ҳам алоҳида урғу берган.
Республиканинг бир қатор масъул ходимларидан Н. Мавлонбеков, Т. Исамуҳаммедов, М. Алиев, Бобоназаров сингари ҳаммаслаклар Иноғомов қарашларини қўллаб-қувватлаб чиққанди. Бундай мухолифатчи чиқишлар ҳукмрон партия мутасаддиларининг қаҳрига учрамасдан қолмасди, албатта. Шу боис, 1926–1927 йилларда бу гуруҳ фаолияти партия ташкилотларида бир неча бор муҳокама қилиниб, оғмачи гуруҳбозликда айбланди. Иноғомов тарафдорлари вазифаларидан олиниб, номлари қораланди.
«Қосимовчилик» гуруҳи ҳам 1929–1930 йилларда совет ҳукмрон режими томонидан миллий кадрларни, зиёлиларни қатағон қилиш, жазолаш мақсадида атайин уюштирилган навбатдаги уйдирма эди. Ўз ССР Олий Судининг раиси лавозимида ишлаган С.Қосимов ва унинг яқин маслакдошлари: Мусабоев, Шарипов, Сирожиддинов ва бошқа жами етти киши 1929 йилнинг 2-ярмида «босмачилик» ҳаракатига ён берганликда айбланиб қамоққа олинди. Улар республикадаги миллатчи ташкилотлар билан алоқа боғлаганликда айбланди. Бу гуруҳнинг тўртта аъзоси шундай асоссиз айбланиб, отиб ташланди. Қолганлари эса кўп йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилинди.
1937–1938 йиллар давомида Ўзбекистонда бир қатор йирик аксилинқилобий тузилмалар тузилган, фаолият юритмоқда, деган сохта маълумотлар тўпланди. Мана шундай сохта маълумотлар асосида республика раҳбарлари А. Икромов ва Ф. Хўжаев бошчилигидаги «Буржуа – миллатчилик аксилинқилобий ташкилоти маркази», Абдурауф Қориев раҳбар бўлган «Мусулмон руҳонийларнинг миллатчи-исёнкор ташкилоти», «Аксилинқилобий ўнг троцкийчи жосуслар ташкилоти маркази», «Бухоро ва Туркистон бахт-саодати» номли аксилинқилобий ташкилоти, И.Ортиқов бошлиқ «Ёшларнинг аксилинқилобий буржуа-миллатчилик ташкилоти», «Инглиз жосуслик резидентураси», «Япон жосуслик-қўпорувчилик резидентураси» каби ташкилотлар совет ҳокимиятига қарши фаолият юритмоқда, деб эълон қилинди, уларни тузишда гумон қилинганлар қатағон қилинди.
Энг сўнгги маълумотлар, тарихий ҳужжатларни ҳар томонлама ўрганиш, таҳлил қилишлар, суриштиришлар бундай ташкилотларнинг республикада умуман бўлмаганини тўла тасдиқламоқда. Демак, бундай аксилинқилобий ташкилотлар қатағон тузуми буюртмаси асосида Марказ ва унинг жазо органлари томонидан атайин тўқиб чиқарилган ва ҳаётга изчил татбиқ этилган. Бунинг орқасида минг -минглаб бегуноҳ инсонлар шафқатсиз жазоланган, умрлари хазон бўлган. ХХ аср бошидан 40 йилларгача 450 минг ватандошларимизга нисбатан «жиноий иш» очилгани, уларнинг ҳаёти остин-устун бўИиб кетгани фактдир.
Фақат 1937–1939- йилларда Ўзбекистонда ҳаммаси бўИиб 43 мингдан зиёд киши қамоққа олинган. Улардан олти минг 920 нафари отиб ташланган. 37 минг нафари эса турли муддатга қамоқ ва сургунларга ҳукм этилган. ХХ асрнинг 20–40 йилларида Чўлпон, Фитрат, Боту, Абдулла Қодирий, Усмон Носир, Отажон Ҳошим, Абдулла Алвоний, Мунаввар Қори, Элбек, Рафиқ Мўмин сингари бир-биридан истеъдодли адиблар маърифат тарғиботчиларини ҳам қатағон тўлқини ўзига тортди. Шунингдек, ўзбек романчиларининг отаси Абдулла Қодирий, талантли ёзувчи Ойбек, Шуҳрат, Мирзакалон Исмоилий, Саид Аҳмад, Шукурулло «Халқ душмани» деб эълон қилинди. Уларнинг асарлари ман қилиниб, ўзлари қамоққа олиниб, сталинча лагерларга жўнатилди.
Бундан ташқари, чет элда бўлиб келган бир қанча зиёлиларимиз Саттор Жаббор, Солиҳ Муҳаммад, Марям Султонмуродова, Хайринисо Мажидхонова ва бошқалар ҳам асоссиз қатағон сиёсатининг қурбони бўлди. Уларнинг кўплари шу сиёсатдан безиб, чет элларда қолиб кетди.
1990 йилги фармоннинг аҳамияти
Қатағон қурбонларининг хотирасини ва ҳақ-ҳуқуқларини тиклаш ишлари Сталин вафот этганидан сўнг Никита Хрушев томонидан бошлаб берилди. Аммо 60 йиллар ўрталарига келиб тўхтаб қолди. Шу сабабдан 1990 йил 13 август куни СССР президенти Михаил Горбачев «20–50 йиллардаги барча сиёсий қатағон қурбонларининг ҳуқуқларини тиклаш тўғрисида» фармонни имзолади. СССР тарқалиб кетиш арафасида имзоланган мазкур фармоннинг тарихий аҳамияти нимадан иборат? Унда қанай турдаги қурбонлар ҳақ-ҳуқуқлари ҳақида гап кетган?Николай Троицкийнинг фикрича, бу қарор фақатгина рамзий характерга эга бўлиб, Горбачевга бошида унга ишонган ва 1990 йил ёзига келиб унга нисбатан ишончсизлик кайфиятига тушиб қолган қайта қуриш зиёлилари олдидаги ўз обрўсини тиклаш учун керак эди. Аслида, 80 йилларда қатағон қурбонларининг аксариятининг ҳақ-ҳуқуқлари тикланиб бўлган эди, ушбу фармон эса уларга моддий ва маънавий компенсация тўлашни ва бир қатор имтиёзларни беришни кўзда тутар эди. Аммо бундай компенсация тўлашнинг имкони дарҳол бўлмади. Яна бир қатор қонуности ҳужжатлари ҳам талаб этилардики, булар СССР тарқалганидан кейинги ташкил этилган Республикалар раҳбарлари томонидан амалга оширилди.
Моддий компенсация ўз йўлига. Аммо ҳужжатнинг муҳим бўлган сиёсий-тарихий аҳамиятини ҳам айтиб ўтиш керак. Тарихда илк бор давлатнинг энг юқори мансабдор шахси томонидан шу давлат томонидан амалга оширилган адолатсизликларнинг тан олиниши эди бу. Бундан ташқари, фармон имзоланган пайтда президент Горбачев ҳамон КПСС МҚ бош котиби, қатағонларни амалга оширган Сталиннинг тўғридан-тўғри вориси эди.
Горбачев фармонда 60 йиллардаги Хрушев томонидан амалга оширилган қатағон қурбонлари реабилитациясини етарли эмас деб ҳисоблашини ҳам айтиб ўтади. Ушбу фармон орқали у бошланган ишни охирига етказиб қўйиши лозим эди. У қурбонлар ҳақ-ҳуқуқларини тиклаш борасида муҳим қадамни қўйди. Ҳужжатда энг муҳим пункт қуйидагича эди:
«Инсоннинг асосий фуқаролик ва ижтимоий-иқтисодий ҳуқуқларига зид равишда, коллективлаштириш даврида деҳқонларга, шунингдек, бошқа барча фуқароларга нисбатан 1920–1950 йилларда сиёсий, ижтимоий, миллий, диний ва бошқа сабабларга кўра амалга оширилган қатағонлар ноқонуний деб тан олинсин ва ушбу фуқароларнинг ҳуқуқлари тўлиқ тиклансин».
Ҳужжатда, шунингдек, ушбу фармон «Улуғ Ватан уруши йилларида, урушдан олдинги ва урушдан кейинги йилларда Ватанга ва совет халқига қарши жиноятларда айбланган шахсларга нисбатан татбиқ этилмаслиги» ҳам белгилаб қўйилди.
Горбачевнинг СССР тарихида тутган ўрни қандай бўлиши, ундан кейинги Республикаларда ушбу ҳужжатнинг ижроси қай даражада амалга оширилганидан қатъий назар у шу биргина ҳаракати туфайли тарих олдида ўз ўрнини белгилаб берган десак, адашмаган бўламиз.
Жаҳонгир Остонов тайёрлади.
Изоҳ (0)