1534 йилда Испания қироли Карлос V Атлантика ва Тинч океанлари ўртасида канал қурилиши учун ҳозирги Панама ҳудудида изланишлар ўтказишни буюради. Икки океанни сув йўли билан боғлаш ғояси жуда қизиқ эди. Агар бу иш амалга ошса, инклардан тортиб олинган олтинларни Тинч океани қирғоғидан Атлантика қирғоғигача, кейин эса Испанияга юбориш анча осонлашарди. Аммо истилочиларнинг орзуси орадан 350 йил ўтибгина амалга ошди. «Дарё» ХХ аср бошидаги муҳандислик илмининг мўъжизаси бўлган Панама канали тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Канал орқали океандан океанга
Икки океанни боғловчи юк ташиш каналининг биринчи лойиҳаси XVI асрнинг бошида яшаб ўтган Альваро де Сааведра Cедрон томонидан таклиф қилинди. Кейинчалик Испания қироли Филипп II ушбу ҳудудга Чагрес дарёси бўйлаб Атлантика океанидан Тинч океанигача бўлган сув йўли қуриш учун муҳандис Антонеллини юборди. Испанияга қайтиб келган муҳандис каналнинг қурилиши имконсизлигини, чунки Панама ҳудудини шарқдан ғарб томон баланд тоғлар кесиб ўтганини айтади.
Шундан кейин испанлар Тинч океани соҳилида янги денгиз флотини қуришни бошлайди. Шунга қарамай, карвонлардан туширилган юкларни хачир ва отларга ортиб қуруқлик бўйлаб бир қирғоқдан бошқасига олиб ўтиш керак эди. Бундай юк ташиш ноқулайлик туғдиришидан ташқари Панамадаги қароқчилар томонидан ҳужумларга ҳам учрарди. Бу анча вақт давом этди, аммо муҳандислик илми ва техник имкониятларнинг ривожланиши икки океанни боғлайдиган канал қуриш ғоясига қайтишга имкон берди.
Орадан 300 йил ўтди
XIX асрнинг бошларида ушбу лойиҳани амалга ошириш учун маблағ излаб юрган «Август Соломон ва Кº» деб номланган француз фирмаси ўз мамлакати ҳукуматига мурожаат қилади, аммо ижобий жавоб олмайди. Улар Испания ҳукуматини ҳам лойиҳада иштирок этишга таклиф қилишади, аммо испанлар ҳам ушбу лойиҳани рад этишади.
Шу дақиқадан бошлаб Америка Қўшма Штатлари лойиҳага қўшилиб, воқеалар жадал ривожлана бошлайди. 1846 йилда Қўшма Штатлар ва Янги Гранада битим имзолайди, унга кўра АҚШ Панама бўйини устидан Янги Гранаданинг суверенитетини ва ушбу бўйин орқали исталган йўлни бошқариш учун тенг ҳуқуқларини кафолатлайди. Иккала океанни боғлайдиган темир йўл қурилиши учун ҳам томонларнинг розилиги олинади. 1855 йилда Шимолий Америка компанияси Панама бўйини орқали темир йўл қурилишини тугатади.
Бироқ АҚШнинг Атлантика соҳилидан Жанубий Американинг Тинч океани соҳилларига транзит юклар ҳажмининг ўсиши, денгиз кемалари йўлини минглаб денгиз милларига қисқартирадиган сув канали қурилишини талаб қилади. Бундай канал эгалари учун эса бу жуда катта даромад манбаси бўла олади.
Илк муваффақиятсизлик
1879 йилда Сувайш каналини қурган француз муҳандиси ва дипломати Фердинанд де Лессепс Панама канали қурилиши учун аксионерлик жамияти ташкил қилади. Икки йилдан кейин иш бошланади. Бироқ молиявий фирибгарликлар ва ишнинг мураккаблиги бу жамиятни банкротликка олиб келади, минглаб майда аксионерлар хонавайрон бўлишади. Панама бўйнида иш тўхтатилади. Расмий текширувдан сўнг 1893 йил февраль ойида Лессепс ва унинг ўғли Шарль беш йилга озодликдан маҳрум этилади. Бироқ канални қуриш ваколати ҳали ҳам француз компаниясининг қўлида эди.
Ишни кўзини билган АҚШ
Панама каналининг келажакдаги стратегик ва иқтисодий аҳамиятини жуда яхши англаб етган Қўшма Штатлар, 1902 йилда французлардан қурилишни давом эттириш ҳуқуқини сотиб олади. 1903 йил январда улар Колумбия билан Панама бўйни орқали канал қуриш бўйича шартнома тузишга ҳаракат қилади, аммо Колумбия сенати бу келишувни рад этади. Ўша йилнинг 3 ноябрида (АҚШ ёрдами билан албатта) Панама мустақилликка эришиб, Колумбия таркибидан чиқади. 18 ноябрь куни Вашингтонда шартнома имзоланиб, унга кўра Панама Атлантика океанидан Тинч океанигача бўлган, 16 км кенгликдаги ерларни АҚШга «абадий фойдаланишга» беради. Шу пайтдан бошлаб канал қурилиши қайта бошланади.
Канал қурилиши
Панама канали қазиш кўлами ва йўналишнинг мураккаблиги жиҳатидан ўша пайтда дунёда мавжуд бўлган барча сув иншоотларидан анча устун эди. Энг катта каналлар бўлмиш Сувайш ва Кил пасттекисликлар орқали ўтган. Панама каналини эса тепаликка кўтарилиб борадиган ерлар устига ётқизиш керак эди.
Ушбу улкан лойиҳани 75 мингдан ортиқ ишчи амалга оширди. Бахтсиз ҳодисалар ва тропик касалликлар туфайли 20 мингга яқин ишчи вафот этган. Панама каналининг қурилиши 1914 йил ўрталарига қадар якунланди. Шу пайтдан бошлаб Шимолий ва Жанубий Американи Атлантика ва Тинч океанлари суви аралашган канал ажратиб турарди. Унинг қурилишига тахминан 400 миллион доллар сарфланган. Канал узоқ ва хавфли денгиз йўли бўлган Горн бурнини четлаб ўтиб Атлантика океанидан Тинч океанига тўғридан-тўғри йўл очди. 1914 йил 15 августда Панама каналидан биринчи кема ўтди. Аммо у расман У 1920 йилнинг 12 июнь куни очилди ва амалда шу йилдан тўлиқ иш бошлади.
Панама канали жаҳон амалиётида мутлақо янги хавфсизлик воситалари билан ажралиб турарди. Унда кемалар шлюзлардан ўз ҳаракати билан ўтмайди, уларни канал қирғоғи бўйлаб ҳаракатланадиган махсус электровозлар тортиб ўтади. Каналнинг умумий узунлиги 82 километр, кенглиги 150 метрдан 300 метргача, чуқурлиги 15 метрдан 26 метргача эди. Одатда, кема каналдан ўтиши учун 8–9 соат вақт керак бўлади. Каналнинг ўтказиш қуввати кунига 50 та кемагача. Ҳар йили Панама каналидан 14 мингга яқин кема ўтади.
Каналнинг деярли марказида Кулебра тоғи жойлашган бўлиб, айнан шу ер қурилишнинг энг қийин жойи эди. Бу ерда кемалар баланд тоғларнинг икки тик ён бағирлари ўртасидаги 11 километр масофани босиб ўтиб, 50–60 метр баландликка кўтарилади. Панама каналининг ишига хизмат қиладиган одамлар сони 10 минг киши. Ушбу дунёдаги энг машҳур техноген транспорт артерияси орқали ҳар йили 1 350 000 тонна юк ўтади, бу дунё юк ташиш тизимининг қарийб беш фоизини ташкил қилади.
Натижа
Панама канали Америка қитъасига хизмат қиладиган денгиз йўлларини 2,5–3 бараварга камайтирди. Масалан, Нью-Йоркдан Эквадоргача бўлган 19,5 минг километр йўл 6 006 километрга тушди. Ушбу канал орқали АҚШнинг Тинч океанидаги портлари Лотин Америкаси ва Европа портларигача бўлган энг қисқа йўлга эга бўлди. Панама каналининг роли Лотин Америкаси мамлакатлари учун ҳам жуда муҳимдир, у Атлантика ва Тинч океани соҳилларда жойлашган мамлакатлар ўртасидаги йўлларни сезиларли даражада қисқартиради ва шу билан бирга улар ўртасидаги иқтисодий алоқаларни осонлаштиради.
Мустақиллик
1999 йил 31 декабргача Панама канали тўлиқ АҚШга тегишли эди. Нафақат каналнинг ўзи, балки унинг атрофидаги 16 километр кенгликдаги ҳудуд ҳам. Панаманинг ушбу ҳудудида деярли бутун ХХ аср давомида ҳарбий қисмлар ва ёрдамчи хизматлар, ўқув марказлари ва аэропортлар, турар жой бинолари ва электр станциялари, яъни Америка армиясининг 35 минг кишилик ҳарбий корпуси ва каналда ишловчи фуқаролари учун нормал фаровон ҳаётни таъминлайдиган барча нарсалар мавжуд эди. Компенсация сифатида АҚШ 1903 йилда Панамага бир вақтнинг ўзида 10 миллион доллар пул тўлаган, кейин эса ҳар йили Панама каналидан фойдаланиш учун ижара ҳақи 250 минг долларни ташкил қилган.
Вақтлар ўтди, ижара шартлари ўзгартирилди. Шундай қилиб, 1972 йилга келиб Панама канали зонаси учун йиллик компенсация 1,93 миллион долларни ташкил этарди. АҚШ эса канал орқали йилига 100 миллион доллар фойда оларди. Панама томонининг илтимосига биноан тарифлар вақти-вақти билан қайта кўриб чиқиларди. 1980 йилларнинг бошларига келиб, Панама дунёдаги олтинчи йирик молиявий марказга ва Гонконгдан кейинги дунёда иккинчи йирик эркин савдо зонасига айланди.
АҚШдаги сиёсий вазият ва Панама президенти генерал Омар Торрихоснинг қатъий позицияси канални Панамага қайтиши билан якунланди. 1977 йил 7-сентябрда АҚШ президенти Жимми Картер ва Панама президенти Омар Торрихос 1999 йил 31 декабрдан канал зонасини Панама юрисдиксиясига қайтаришни назарда тутувчи Панама канали мақоми тўғрисидаги битимни имзолади.
Америка Қўшма Штатлари ва Панама ўртасида 1903 йил 18 ноябрда имзоланган шартномадан кейин орадан қарийб 97 йил ўтгач, Панама канали тўлиқ Панама давлати юрисдиксиясига ўтди. Охирги америкалик аскар Панамани 1999 йил 1 декабрда тарк этди ва ўша йилнинг 14 декабрида АҚШ Панама канали ва Панама канали атрофидаги 16 километрлик ҳудуд ҳуқуқларини Панама давлатига қайтариб берди.
Нурбек Алимов тайёрлади.
Изоҳ (0)