Безгакка қарши дори коронавирусни даволайдими? COVID-19’га қарши гидроксихлорохин ва азитромициннинг самараси ҳақида

Март ойи охирида Дональд Трамп ўзининг Twitter саҳифаси орқали безгакка қарши дори бўлмиш гидроксихлорохин ва азитромицин антибиотики комбинациясидан COVID-19 инфекциясини даволашда фойдаланишга чорлов билан чиққан эди ва у бу нарса «тиббиёт тарихидаги энг муҳим ва туб бурилиш ҳодисаси» бўлишини ёзди. Science нуфузли илмий журналида эса унинг ташаббусини «тоза тентаклик» деб аташди. Хўш, ким ҳақ? Ушбу препаратларнинг коронавирусга қарши самараси ҳақида янги маълумотлар борми? «Дарё» мавзу юзасидан журналда эълон қилинган таҳлилий мақолани таржима тариқасида тақдим этади.

Айтишларича, Трампнинг позициясига Ўртаер денгизи инфекцион касалликлар институтида фаолият юритувчи таниқли вирусолог олим Дидье Рауль таъсир кўрсатган. Рауль ўз вақтида гигант мимивирусларни, марселвирусни ва фаустовирусни кашф қилгани билан машҳур бўлган ва унинг Хирш индекси 114 га тенг (агар дубллар ҳам қўшиб ҳисобланса, 148 га тенг бўлади). Бироқ унинг гидроксихлорохин ва азитромицин комбинациясини коронавирусга қарши қўллашга оид синов иши бошқа олимлар томонидан қаттиқ танқидга олинган.

Гидроксихлорохин ва азитромицин нима ўзи?

Россия, АҚШ ва бошқа мамлакатлар тажрибаси. Коронавирусдан безгакка қарши дорилар ёрдамида даволанса бўладими?

Гидроксихлорохин бу — безгакка қарши дори бўлиб, у хинин (хлорохин) моддасининг синтетик аналоги асосида тайёрланади. Тиббиётда ундан 1955 йилдан буён фойдаланилади. Унинг таъсир кўрсатувчи моддаси ҳужайра мембранасидаги эндосомага кириб боради ва унинг водород кўрсаткичи (pH)ни ўзгартиради. Тахминларга кўра, SARS-CoV-2 вируси ҳам мембрана эндосомаси орқали ҳужайрага тушмоқда.

Эндосома ичидаги кислотавий муҳитнинг муайян кўрсаткичларида вируснинг мембрана оқсиллари протонларни сўриб чиқара бошлайди ва вирус заррачасининг ўзининг ичида pH кўрсаткичи пасаяди, бунинг натижасидан эса у парчаланиб, ҳужайра ичига вирус РНКси ажралиб чиқиши содир бўлади. Шу сабабли ҳам водород кўрсаткичининг вирус учун нобоп ҳолга келтирилиши вирус фаоллигини жуда ишончли тарзда тўхтатади.

Азитромицин эса кўплаб бактерияларга қарши қўлланиладиган антибиотик бўлиб, жумладан, одамда пневмонияни қўзғатадиган бактерияга ҳам қарши ишлатилади. Даволашдаги унинг асосий аҳамияти – аллақачон коронавирус билан банд бўлиб қолган бемор иммунитети энди эплолмай (улгурмай) қолаётган ёндош бошқа инфекцияларни сўндиришдан иборат. Бундан ташқари, азитромицин гидроксихлорохиннинг вирусга қарши антивирус фаоллигини сезиларли даражада ошириши мумкин деб баҳоланмоқда.

Нима сабабдан таклиф қилинган препаратларнинг самарасига шубҳа уйғонмоқда?

Ҳаммаси Дидье Раулнинг энг биринчи (синов) тадқиқоти билан боғлиқ. Унга бир нечта эътирозлар бўлган:

• Синовда қатнашган беморлар сони камлиги: экспериментал гуруҳда 20 нафар, назорат гуруҳида эса 16 нафар бемор бўлган холос;
• Ҳар иккала гуруҳ беморлари бошқа-бошқа касалхоналарда ётишган ва уларга турли хил атроф-муҳит омиллари таъсир қилган бўлиши мумкин. Боз устига, уларнинг ёшлари ҳам ҳар хил бўлган ва симптомларнинг яққоллиги ҳам турлича бўлган;
• Синовда қатнашганлар қандай дори ичишаётганини ва даволаш экспериментал эмаслигини ҳам билган;
• Беморлардаги касаллик босқичи турли даражаларда бўлган;
• Синовда қатнашганларнинг айримларида ножўя таъсирлар дарҳол билинган ва уларнинг натижалари якуний статистикага киритилмаган;
• Айрим касалларга мазкур икки препарат комбинацияси берилган, айримларига эса фақат гидроксихлорохин берилган;
• Бу дорилар билан даволашнинг самараси ҳақидаги хулосалар фақат беморлардан олинган PZR-тестлар натижасига кўра чиқарилган, унда касалликнинг тўлиқ клиник манзараси инобатга олинмаган ва беморларнинг ўпкаси компьютер томографиясида кўрилмаган.

Эътирозларнинг аксариятини Дидье Раулнинг илмий ишига нисбатан катта аҳамиятга эга деб бўлмайди. Чунки у илмий ишининг кириш қисмидаёқ келтирилган натижалар тасодифий тартибда олинган беморларда олиб борилган синовларга тааллуқли эканини очиқ-ойдин қайд қилиб ўтган ва хулосалар якуний эмаслигини, улар ҳозирча бошланғич фикрлар эканини таъкидлаган. Бу – фандаги нормал амалиётдир.

Одатда бу каби енгилроқ ва очиқ тадқиқотлар нисбатан мураккаб ва изчил тадқиқотлар олдидан синов тариқасида (пилот лойиҳа сифатида) ўтказилади. Шу сабабли ҳам бу каби ишлар расмий тавсиялар учун асос қилиб олинмайди. Масалан, шу сабабли ҳам гидроксихлорохин Соғлиқни сақлаш вазирлигининг расмий тавсияларида қайд этилмаган.

Ҳозирда бизга нималар маълум?

Биринчи синов тадқиқот кетидан Дидье Рауль илмий жамоаси иккинчисини ҳам ўтказди. Унда 80 нафар COVID-19’га чалинган беморлар иштирок этди. Танлов 4 баробарга оширилган. Уларнинг барчасига гидроксихлорохин ва азитромицин комбинацияси берилди ва беморларнинг 77 нафари Марселдаги Ўртаер денгизи инфекцион касалликлар институти касалхонасига жойлаштирилди.

Иккинчи синовлар ҳақидаги мақола кириш қисмида Дидье Рауль хитойлик ҳамкасблари олган тадқиқот натижаларини келтириб ўтади ва унга кўра, юқтирган одам танасида вируслар ажралиб чиқиши ўртача 20 суткагача давом этиши қайд қилинади. Бу муддатнинг энг қисқа вақти саккиз сутка, энг узоғи эса 37 кунгача бўлгани кузатилган бўлиб, бемор касаллик белгиларидан қутулганидан кейин ҳам унинг организмида вируслар мавжуд бўлиши мумкин экан.

Бу эса коронавируснинг кейинги янада кенг тарқалишига замин яратади ва пандемия миқёсининг кенгайиб кетиши билан хатар туғдиради. Шу сабабли ҳам бундай ҳолатни олдини олиш учун энг таъсирчан усул бу – вируснинг ажралиб чиқишини радикал равишда сўндирадиган ва шу орқали унинг ташувчисининг ўзгаларга юқтириш имкониятини кескин камайтирадиган усул бўлиши лозим.

Шундан келиб чиқиб, Дидье Рауль бошчилигидаги француз вирусологлари уч хил кўрсаткичга баҳо берган:

• клиник натижалар;
• беморларнинг ўзгаларга юқтириш даражаси (беморнинг бурнидан олинган PZR-тест намунасига кўра);
• стационарда ётган муддати.

Бу сафар олимлар синов иштирокчиларини икки гуруҳга бўлган: биринчи гуруҳда юқори нафас йўллари касалланган, яъни ринит ва фарингит кузатилаётган беморлар олинган; иккинчи гуруҳ эса қуйи нафас йўллари касалликлари – бронхит ва пневмония мавжуд беморлардан иборат бўлган.

Аввалги илмий тадқиқоти учун ёпирилган танқидлардан хулоса қилган ҳолда Дидье Рауль илмий жамоаси беморлардаги касаллик аломатларининг илк пайдо бўлиш жараёнидан бошлаб, унинг стационарга келиб тушиши ва тузалиб чиқишигача бўлган барча босқичларни синчковлик билан ҳужжатлаштириб борган. Ҳар бир бемордаги хатар омиллари ҳам эътиборга олинган: кекса ёшдалиги, ўсма касали бор-йўқлиги, юрак қон-томир касалликлари мавжудлиги, гипертония, диабет, ўпканинг сурункали обструктив касаллиги, семизлик ҳамда бирор иммуносупрессив даволаниш жараёни мавжудлиги кабилар инобатга олинган. Синовда қатнашган ҳар бир беморни мунтазам равишда ўпкани компьютер томографиясидан ўтказиб турилган ва бурун шиллиқ моддасидан PZR-тест қилинган.

Даволаш схемасига кўра, беморларга 10 кун давомида кунига 600 мг дан (уч маҳал 200 мг дан) гидроксихлорохин ва азитромицин (биринчи куни 500 мг, қолган кунлари 250 мг дан) антибиотики берилган. Яққол пневмония кузатилаётган беморларга эса бунга қўшимча равишда «Цефтриаксон» антибиотик дориси ҳам берилган. Терапия бемор стационарга келиб тушган куниёқ ёки унинг эртасига бошланган.

Бу усулда даволанган беморларнинг 83 фоизида даволашнинг еттинчи кунидаёқ PZR-тест манфий натижа бера бошлаган, яна 93 фоиз беморда манфий PZR-тест саккизинчи куни олинган. 12-куни эса бирорта ҳам беморда ўзгаларга юқтириш хавфи қолмагани қайд қилинган. Шунга кўра, доктор Рауль вирус юкламасининг бу тарзда тезкор пасайиши маркери, таклиф қилинаётган усулнинг самарадорлигига далолат беради деб таъкидламоқда.

Беморларнинг 65 нафари (81,3 фоизи) стационарнинг инфекцион касалликлар бўлимида атиги 5 кун ётган. Бироқ шунга қарамай беморларнинг 15 фоиз қисмига даволаш жараёнида кислород бериш зарурияти туғилгани ҳам олимларни барибир хавотирга солмоқда. Улардан уч нафар бемор интенсив терапия палатасига ўтказилишига тўғри келган. Беморлардан бир нафари, 86 ёшли одамни ўпкани сунъий вентиляция қилиш аппаратига улашга ҳам улгурмаган ва у вафот этган. 74 ёшли яна бир бемор эса ҳамон интенсив терапия палатасида қолмоқда.

Дидье Раулнинг айтишича, беморлардан кимки ўз вақтида, касалликнинг илк белгилари сезилиши биланоқ касалхонага мурожаат қилиб даволанишга олинган бўлса, уларда ўткир респиратор дистресс-синдром келиб чиқиши ва касаллик пневмониягача кучайиб кетиши олди олинган. Фақат касаллик оғир аҳволга ўтиб бўлгандан кейин касалхонага келганларни даволашда қийинчиликлар юзага келган ва улардан бир нафари вафот этган.

Нега, албатта, азитромицин ичиш керак, ахир пневмонияга қарши бошқа антибиотиклар билан курашилган-ку?

Француз олимлари ушбу саволга Петри чашкасида ўстирилган ҳужайра намуналари устида олиб борилган тажрибалар орқали жавоб берди. Улар Африка яшил мартишкаси буйрак эпителийсини бузоқ эмбриони зардоби ва глутамин қўшилган озуқа манбаига эга пробиркада зарарлаб, кейин унга 1, 2 ва 5 микромол концентрацияга эга гидроксихлорохин ёки 2,5 ва 10 концентрацияга эга азитромицин ёки ушбу препаратларнинг комбинациясини киритди.

Энг асосий муҳим жиҳат бу ўринда инфекциянинг кўплиги (вирус миқдори) кўрсаткичи бўлган. У вируслар сонининг ҳужайралар сонига нисбатини ифодалайди. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, шунчалик кўп фоиз ҳужайралар ҳеч бўлмаса битта вирус билан зарарланган бўлади. Рауль ва унинг жамоаси вируслар кўплиги 2,5 га тенг, кўрсаткич баланд бўлган (ҳужайраларнинг 90 фоиз атрофидагисига вирус теккан) ҳамда вируслар кўплиги 0,25 (20 фоиз атрофидаги ҳужайрага вирус кирган холос)га тенг, кўрсаткич паст бўлган икки хил намунадаги гуруҳларни кўриб чиққан.

Натижалар шуни кўрсатмоқдаки, инфекция миқдори паст бўлган ҳолатларда ҳар иккала препаратнинг алоҳида ҳолдаги якка ўзининг самараси билинмаган. Фақат беш микромол концентрацияга эга гидроксихлорохин бироз тузук натижа берган. Лекин беш микромол гидроксихлорохин ва 5/10 микромол азитромицин комбинацияси ҳужайралар намунасидаги коронавируснинг кўпайишини сезиларли қисқартирган.

Инфекция миқдори кўп бўлган ҳолатларда икки микромол гидроксихлорохин ва 10 микромол азитромицин комбинацияси яхши самара берган. Олимларнинг хулоса қилишича, ҳар иккала препарат коронавирусга қарши курашда бир-бирининг таъсир самарасини ўзаро кучайтиряпти. Лекин бу нарса айнан қандай содир бўлаётганининг механизми ҳозирча аниқ эмас.

Айтиш жоизки, ушбу илмий ишда Дидье Рауль таъсир қилувчи моддаларнинг шундай концентрациясини қўллаганки, уларни бемор ўпкасининг тўқималарида алоҳида олган ҳолда кузатиш мумкин. Уларни қўллаш орқали организмда оғир ножўя таъсирлар келиб чиқмайди.

Яна бир муҳим жиҳат шундаки, гидроксихлорохин ва азитромицин комбинациясини имкон қадар эртароқ бошлаш керак ва у касаллик авж олмасидан олдинроқ йўлга қўйилиши лозим. Бундай ҳолда касалликнинг бошланғич босқичидаёқ тўхтатиб қолишга имкон туғилади. Агар вирус юкламаси радикал равишда кескин ошиб кетса, уни даволашдан наф деярли қолмайди.

Энди нима бўлади?

Дунё таниган олим ва ҳамманинг диққат марказида турган ушбу илмий иш муаллифи бўлмиш Дидье Рауль ва Ўртаер денгизи инфекцион касалликлар институтининг бутун жамоаси ўзлари қайд қилган ушбу натижани ОАВ орқали кенг тарғибот қилмоқда.

Масалан, Рауль яқинда ўз институтига COVID-19’га гумон қилинган 16 506 нафар бемор олиб келингани ҳақида твит ёзди. Уларнинг ҳаммаси тест топширди ва улардан 1 988 нафар одамда SARS-CoV-2 вирусига нисбатан тест мусбат натижа берди. Институт клиникасида ётган вақтда ушбу беморлардан 13 нафари оламдан ўтди. 1 003 нафари эса гидроксихлорохин ва азитромицин комбинациясидан ташкил топган даволаш курсини ўтади. Бундай схемада даволанганлардан фақат биттаси катта эҳтимол билан ўша юқорида айтилган 86 ёшли бемор вафот этди.

Лекин бу ҳам ҳали ҳаммаси эмас. Амалда жаҳон илм-фани тарихида биринчи бор Дидье Рауль ўз илмий ишининг тўлиқ матнидан аввал унинг тизерини эълон қилди! Унинг кетидан эса тадқиқот натижалари келтирилган жадвалларни ҳам тармоққа жойлади ва унда ушбу усулдаги даволаш самарадорлигининг беморлар ёши, сурункали касалликлари мавжудлиги, бошқа препаратларни қабул қилгани ва яна қатор омиллардан келиб чиққан ҳоллардаги таҳлилларини келтириб ўтди.

Янги илмий ишида Рауль 1 061 нафар беморлардан иборат гуруҳда синов ўтказгани ҳақида ёзади ва айтилишича, уларга тааллуқли натижалар соф бўлиб, бундаги маълумотларда аввалги мақолалардаги маълумотлар аралаштирилмаган. Мақолани батафсил таҳлил қилишнинг ҳозирча имкони йўқ, чунки унинг тўлиқ матни ҳали эълон қилинмади.

Бироқ мавжуд маълумотларнинг ўзидан келиб чиқиб, беморнинг уч хил ҳолати кузатувга олинаётгани ва шулар юзасидан натижалар эълон қилинаётганини айтиш мумкин. Бу ҳолатлар: беморнинг ўлими, унинг аҳволининг оғирлашуви ҳамда ундан бошқаларга вирус юқа бошлаши ҳолатлари деб олинади. 10 кунлик даво муолажалари якунига кўра, 973 нафар беморда (91,7 фоиз) усул яхши самара бергани қайд қилинди.

Айнан қандай омил туфайли бу кўрсаткичга эришилгани ва беморнинг тузалгани нимадан келиб чиқиб аниқланганини мавжуд маълумотлардан билиб бўлмайди. Тахминан препаратлар комбинацияси қабул қилингандан кейин беморлар ўзини яхши ҳис қила бошлаган ёки оғир беморлар ўлмай қолган ва аҳволи енгиллашган ёхуд бемор танасидаги вирус юкламаси пасайган ҳамда PZR-тестда коронавирус бошқа қайтиб аниқланмаган бўлса керак.

Беморларнинг 46 нафарига препаратлар комбинацияси айтарли самара бермагани ҳам қизиқ. Улардан 10 нафари интенсив терапия палатасига ўтказилди. Беш нафар бемор ўлди. 31 нафарига эса муолажани узоқроққа чўзишга тўғри келди. Шунга қарамай, мақола эълон қилинган вақтга келиб, ўша 46 нафар беморнинг ҳам 25 нафари тузалиб бўлган ва фақат 16 нафари ҳануз тиббий кузатувда қолмоқда.

Ушбу самарасиз натижаларни эса Рауль ўша беморларнинг ёши кекса ёшдалиги билан боғламоқда. Ўлганларнинг ҳаммаси 74 ёшдан катта одамлар ва энг кексаси 95 ёшдаги одам бўлган. Алоҳида айтилишича, вафот этганларнинг ҳаммаси клиникага етиб келгунича оғир аҳволда эди.

Ҳозирда Дидье Раулнинг ушбу илмий натижасига нисбатан битта катта муҳим савол қолмоқда. Гидроксихлорохин ва азитромицин комбинацияси ҳақиқатан ҳам ҳамма коронавирус юқтирганларда инфекцион касалликнинг кейинги ривожланишини тўсадими ёки у фақат касаллик ўртача даражада кечаётган, нисбатан енгил ҳолатдаги беморларгагина ёрдам берадими? (бундай беморлар шундоқ ҳам енгил шаклда оғриган бўлиб, улар барибир коронавирусдан асоратларсиз, тезда тузалиб кетарди ва шу сабабли уларда исботланган самарадорликнинг аҳамияти йўқми?)

Ҳозирча бу саволларга тайинли жавоб беришнинг имкони йўқ. Қолаверса, ҳали коронавирус инфекциясига қарши бошқа тузукроқ муқобил даволаш усуллари мавжуд бўлмаган ҳозирги вазиятда фақат in vitro усулда синалган бўлса-да, гидроксихлорохин ва азитромицин комбинацияси кам сонли потенциал эҳтимолий даво чораларидан бири бўлиб турибди. Шунинг учун ўтказилаётган клиник синовларда ушбу воситаларни эътиборга олмаслик нотўғри бўлади. Айтганча, бундай синовлар дунёнинг қатор мамлакатларида ЖССТ раҳбарлигида аллақачон бошланган ва синовлар давом этмоқда.