«Ҳаммаси болаликда қум қасрлар ва қартадан ясалган уйларни бузишдан бошланади». Маркус Зусакнинг «Китоб ўғриси» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Маркус Зусакнинг «Китоб ўғриси» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Иккинчи Жаҳон уруши тарихига жуда қизиққаним учун бу давр ҳақида ёзилган кўплаб асарларни мутолаа қиламан. Илк марта «Анна Франкнинг кундаликлари» асарини ўқиб чиққанимдан сўнг, шу мавзудаги китобларни яна қидира бошладим, мендаги мавзуга бўлган очлик жуда катта эди. 2008 йили талабалигимнинг илк даврларида бу китобни менга москвалик бир талаба қиз тавсия қилди. Китобни ўқиб чиққач, унда ҳатто ўз болалигимнинг айрим эпизодларини кўрдим. Асарни замонавий ғарб адабиётнинг ўша давр ҳақида ёзилган энг юксак романларидан бири деб ҳисоблайман.

Асар ҳақида

Китоб ўғриси – бу австралиялик ёзувчи Маркус Зусакнинг 2005 йилда ёзган романи. Асар чоп этилгач, 230 ҳафтадан кўпроқ вақт давомида The New York Times бестселлерлари рўйхатида турган эди. Асар асосида 2013 йилда режиссёр Брайан Персивал томонидан фильм суратга олинган. Роман ўн қисмдан иборат бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз номига эга. Якуний ўнинчи бобнинг номи эса китоб номи билан бир хил – «Китоб ўғриси».

Сюжет

Роман воқеалари 1939 йил январда, нацистлар ҳукмронлиги остидаги Германияда бошланади. Романнинг бош қаҳрамони тўққиз ёшли қиз Лизель Мемингер бўлиб, у сюжет ривожланиб борган сари улғайиб боради. Лизелнинг тақдири жуда мушкул: отаси коммунистларга алоқадорлиги сабабли бедарак йўқолган, онаси эса қиз ва унинг укасига ғамхўрлик қила олмай, фарзандларини ўгай ота-оналарга беришга қарор қилади.

Янги уйга кетишаётганда Лизелнинг укаси вафот этади ва бу воқеа қизнинг бутун ҳаётида катта из қолдиради. Лизелнинг укаси қабристонга дафн қилингач, у ерда қиз ўзининг биринчи китобини – «Гўркўвлар қўлланмаси» ни ўғирлайди. Китоб ўқиш уни шунчалик қаттиқ ўзига ром этгандики, қиз китобларни ўғирлай бошлайди, у ҳақиқий китоб ўғрисига айланади...

Таҳлил

«Китоб ўғриси» – бу жуда камбағаллиги ва коммунистик фаолиятда гумон қилинган она томонидан бошқа оилага берилган кичкина қизнинг ҳаёти ҳақида ҳикоя қилувчи романдир.

Лизелни Роза ва Ганс Губерманлар асраб олишган ва улар қизга ўқишни, унга яқин бўлган одамларни қадрлашни ва укасининг ўлими ҳақида бироз унутишни ўргатади. Қиз доим ота-онаси билан учрашишга интилса-да, бу содир бўлмади. Уни бу дардлардан фақатгина китоблар қутқара олар эди.

Асар мавзуси ёш қиз Лизелнинг китобларни ўқиши ва уни асраб олган отаси Гансдан олган таълимлари орқали қандай улғайиши атрофида айланади. Лизелни асраб олган Ганс ва Роза унга бирдамликни ва ҳатто очарчилик кунларида ҳам ўзиникини бошқалар билан баҳам кўришни ўргатади. Лизель ёш яҳудийни подвалга яшириб, инсонийлик ҳисси ҳамма нарсадан устун бўлиши кераклигини ва шукроналик ўсишга олиб борадиган йўл эканини тушунади. Унинг тенгдоши Руди қизнинг биринчи ҳақиқий дўстига айланади.

Қизнинг шундай қонли воқеалар фонида ҳам китоб ўқишга қизиқиши сўнмайди. У шаҳар ҳокимининг уйидан ҳам китобларни ўғирлаб ўқийди. Китобни ўқиш учун ўғирлаш гуноҳми? Асрлар давомида инсониятни иккига бўлиб ташлайдиган бу саволнинг жавобини айнан шу китобдан олиш мумкин.

Адабий даражада «Китоб ўғриси» романи изчил равишда ҳикоя қилинади, шеърий манбаларни ўз ичига олади. Китобнинг ҳар бир қисмида муаллиф «Ўлим» деб таърифлайдиган ҳикоячининг адабий овози романга драматик шакл беради. Роман ғайриоддий тарзда қурилган – ҳикоя Ўлим номидан олиб борилади. Ўлим - бу жуда ноаниқ тимсол, аммо унинг романдаги мавжудлиги муҳим рол ўйнайди.

Ўлим ўзининг машаққатли иши ҳақида гапиради, кўпинча китобда нима бўлаётгани ҳақида ўз изоҳларини бериб боради ва ўқувчига мурожаат қилади. Муаллиф ҳалокатли вазиятларни тасвирлаш учун қора юмордан фойдаланган, ҳикоячи бўлган Ўлимнинг номидан сарказм ва қора юморни эшитиш эса асарга ўзига хос оригиналлик ва жозибадорлик беради.

Бу асар оилавий қадриятлар, дўстлик, инсоний тамойиллар ҳақида сўзлайди ва қийин пайтларда ҳамжиҳатлик қадриятларини биринчи ўринга қўйиш кераклигини ўргатади. Ҳикоядаги ҳар бир персонаж ўқувчига инсонлардаги қайсидир иллат ёки ҳислатларни кўрсатади.

«Китоб ўғриси» романи Иккинчи Жаҳон уруши контекстига киритилган бўлиб, муаллиф бунда ҳикоячи сифатида бирор бир шахсни эмас, балки бу ролга Ўлимни олиши бежиз эмас.  Шу орқали муаллиф бизга романнинг таркибий қисмларидан бири ўша давр рамзи ўлим эканини кўрсатади. Ўлим, 1939 йилдан 1945 йилгача дунёни вайрон қилган Иккинчи Жаҳон урушининг ўзига хос хусусияти. «Китоб ўғриси» асари ҳам айнан шу нуқтаи назардан ривожланиб боради.

Хулоса

«Китоб ўғриси» — Иккинчи Жаҳон уруши шароитида Мюнхен яқинидаги шаҳарда содир бўлган тарихий воқеа. У қанчадан-қанча оддий немисларнинг фашистлар Германияси даврида юз берган яҳудийларга қарши реpressив сиёсат билан рози бўлмаганликларини кўрсатди ва қонли урушнинг даҳшатларини очиб берди. «Китоб ўғриси» ўша даврда Германияда оддий халқ орасида ҳукмрон бўлган қарашлар, қадриятларга қизиқувчилар учун жуда ажойиб асар. Кўз ёшларингизни  асар учун асраб қўйганингиз мақул. Ўқиб бўлгач эса, чуқур ўйга толиб, балки бир неча кунлаб ўйланиб юришингиз мумкин.

Қизиқарли фактлар

Австралиялик Мартин Зусакнинг «Китоб ўғриси» асарини ёзишига унинг австриялик муҳожир онасининг фашистлар Германияси ҳақидаги ҳикоялари сабаб бўлган;

Good Reading журнали ушбу китобни «адабий марварид» деб атаган.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.