Бугунги кунда Европа мамлакатлари кўчаларида 14 мингдан ортиқ водородли транспортлар ҳаракатланмоқда. Mercedes-Benz, Toyota ва Hyundai каби дунёнинг йирик автоконцернлари водород технологияларини ишлаб чиқариш учун катта маблағ сарфламоқда. Хўш, водороднинг бошқа анъанавий ёқилғилардан афзаллиги нимада? Водородли транспортнинг истиқболлари қандай?
Сув хўжалиги вазирлиги миллий ҳамкор ҳисобланган, Европа иттифоқи томонидан молиялаштириладиган «Ўзбекистонда барқарор сув ва экологик ривожланиш учун ҳамкорлик ва хабардорликни ошириш» (UzWaterAware) лойиҳаси доирасида Марказий Осиё минтақавий экологик маркази томонидан Испанияга уюштурилган стади-тур доирасида мамлакатдаги миллий водород марказига ташриф буюрдик ҳамда юқоридаги саволларга жавоб олишга ҳаракат қилдик.
Ўзбекистоннинг Испаниядаги элчихонаси кўмагида ташкил этилган ушбу ўқув сафарида қишлоқ ва сув хўжалиги соҳаси мутахассислари ҳамда Ўзбекистондаги етакчи ОАВ ходимлари иштирок этди.
Водородли автомобиллар тарихи
Водородда ишлайдиган двигателни 1806 йилда Франсуа Исаак де Риваз ихтиро қилган. Олим водородни сув электролизи ёрдамида олган. Ихтирочи яратган поршнли двигатель де Риваз машинаси (De Rivaz engine) деб аталади.
1980 йилдан бир вақтнинг ўзида бир неча мамлакатларда, хусусан, АҚШ, Япония, Германия ва Канадада водородда, водород-бензин, водород-табиий газ аралашмасида юрадиган автомобилларни тажриба тариқасида ишлаб чиқариш бошланган.
«Яшил» автомобиль концепцияси оммалашгандан сўнг водородли автомобилларга йирик корпорациялар, хусусан, Toyota қизиқиш билдирди.
2000 йиллардан бошлаб автоконцернлар водородли автомобиллар ишлаб чиқариш ва сотишга жиддий киришди.
Испания миллий водород маркази нодавлат ташкилот бўлиб, у водородни қўллаш мумкин бўлган барча имкониятларни тадқиқ қилиш билан шуғулланади. Марказда лаборатория, тадқиқот маркази ҳамда фаолиятнинг бошқа турлари амалга ошириладиган бўлинмалар мавжуд.
«Бизнинг асосий вазифамиз водородни миллий даржада истеъмолга татбиқ этиш ҳисобланади, чунки бу жараённинг афзалликлари талайгина. Биз бу ерда турли тадқиқотлардан ташқари яна асбоб-ускуналар прототипларини ишлаб чиқариш билан ҳам шуғулланамиз. Табиийки, биз буларнинг ҳаммасини текширамиз, лицензия оламиз. Бизнинг ҳар бир ихтиромиз кейинчалик амалиётда қўлланиши учун зарур бўлган сертификатлаш жараёнидан ўтказилади.
Тадқиқотлардан ташқари яна бир муҳим вазифамиз бизнинг маҳсулотимизга қизиқиш билдирувчи ва кейинчалик уни амалиётга татбиқ этувчи корхоналар билан бевосита алоқа ўрнатиш ҳисобланади», — дейди Hidrogeno Испания миллий водород маркази ходими Ванесса.
Водород нима?
Ҳаммамиз яхши биламиз, водород бу — газ. Водород ёнувчан газ бўлиб, ундан электр энергияси ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилади. У табиатда эркин ва бошқа газлар таркибида ҳам бўлиши мумкин.
Шу ўринда таъкидлаш керакки, водород ёқилғи ўрнида, хусусан, иситиш тизимида ишлатилиши мумкин. Водород ҳидсиз ва таъмсиз бўлгани учун экологияга зарар етказмайди.
Hidrogeno Испания миллий водород маркази қандай ишлайди?
Марказ водородни сақлаш, ташиш ва бевосита уни қўллаш тизимларини ишлаб чиқиш билан шуғулланади.
Биринчи босқичда водород ишлаб чиқарилади ёки қайта ишланади, иккинчи босқич уни сақлаш масаласини ўз ичига олади. Яъни қайта ишланган, тозаланган водород кейинги қўлланишга қадар сақланади.
Учинчи босқич эса водородни ташиш, яъни унинг қўлланилиши. Водород электроэнергия ҳамда иссиқлик ишлаб чиқариш учун қўлланилади.
Водород қандай олинади?
Водород бир неча усулда олинади. Электролиз усули энг кенг тарқалган усул ҳисобланади. Бунда сув ва электр токи реакциясидан кислород ва водород олинади. Ҳосил бўлган водород яна қайта ишланади.
Аниқроқ қилиб айтганда 10 килограмм сув ва 50 киловатт электр энергиясидан бир килограм водород олинади. Ҳосил қилинган бир килограмм водороддан электр энергияси олмоқчи бўлсак, у 33,3 киловатт электр энергиясини беради.
Шу ўринда савол туғилади. Нима учун биз 33,3 киловатт электр ишлаб чиқариш учун 50 киловатт электр сарфлаб, 1 килограмм водород олишимиз керак? Гап шундаки, водород қайта тикланувчи энергия манбаи ҳисобланади, бунинг устига уни сақлаш ва бошқа мақсадларда ҳам ишлатиш мумкин. Ишлаб чиқариш жараёнида йўқотишлар бўлиши эса табиий.
1 килограмм водород бизни 24 кун электр билан таъминлайди. Шунча миқдордаги водородни машинага қуйсак, 100 километр масофани босиб ўтишимиз мумкин.
Шу тарзда кейинги босқичда ҳосил қилинган водородни сақлаш масаласи келади. Бу босқичда айрим жиддий муаммолар мавжуд. Бу муаммолар водороднинг жуда енгил ҳамда ўта учувчан эканлигида. Шунинг учун водородни сиқиб, суюлтириб, баллонларга жойлаш талаб этилади. Водородни металл баллонларда сақлаш анча самарали усул ҳисобланади.
Водородли батареяларнинг транспорт соҳасида қўлланилиши
Водород ўта экологик ёқилғи ҳисобланади. Ундан исталган турдаги транспорт воситаларида фойдаланиш мумкин. Улар водород батареяси ўрнатилган электромобиллар деб ҳам аталади. Бундай автомобилларда сиқилган водород учун бак бўлади. Водород баки батареяга уланади, водород батареяни тўлдиради, электр энергияси ишлаб чиқарилади ҳамда мотор ишлай бошлайди. Бундай автомобиллар бир соатда 178 километр масофани босиб ўта олади. Водороднинг нархи эса бир литр учун 3 евродан 7 еврогача. Hidrogeno миллий водород маркази томонидан водород ёқилғисига мослаштирилган Hyundai автомобилининг нархи эса 79 минг евро.
Испанияда водородли автомобилларга хизмат кўрсатувчи учта марказ мавжуд. Европада ҳозирги кунда 14 мингта машина водородда ҳаракатланади.
Mercedes келгуси беш йил ичида водород технологияларини ишлаб чиқиш учун 20 миллиард евро миқдорида маблағ ажратган. Бундан ташқари, Hyundai ва Toyota каби йирик автоконцернлар ҳам водород технологиясига қизиқиш билдирган.
«Бундан 25 йил аввал илк марта мобил телефон сотиб олганимда унинг оғирлиги беш килограм, нархи эса 7 минг евро эди. Ҳозир эса қўлимдаги телефоним 400 евро туради, оғирлиги 200 грамм. Бу гапим билан нима демоқчиман. Тўғри, ҳозир водород технологияси кам ишлаб чиқарилаётгани учун қиммат ва кўпчиликка оғирлик қилади. Шунинг учун ҳам бу инвестиция киритилиши лозим бўлган соҳа. Водород ишлаб чиқарилиши кўпайтирилса, у анча ҳамёнбоп бўлиб қолади», — дейди ўз фикрлари билан ўртоқлашган водород миллий маркази ходимларидан бири.
Водородли автомобилларнинг одатий ёқилғида юрадиган машиналардан нима афзаллиги бор?
Биринчи навбатда, бензинда юрадиган машиналар атмосферага зарарли моддалар чиқаради. Водородли автомобилларда атмосферага сув буғи чиқади. Уларнинг аксариятида тутун чиқариш тизими ҳатто йўқ.
Электромобилларда эса қувват олиш вақти жуда узоқ. Водородли автомобилларни қувватлантириш учун 3-5 дақиқа вақт кетади.
Водородли машина узоқ йўлда юрганида у кўп водород сарфламайди. Бу пайтда водороднинг бир қисми моторга боради, бир қисми эса бакка қайтиб, сақланади.
Водородли батарея ўрнатилган машина турли хил тест-драйвлардан ўтказилган. Хусусан, унга қуролдан ўқ узиб кўрилган, босим ўтказилган, бироқ водород баки портламаган. Демак, бундан водородли автомобиллар хавфсиз деган хулосага келиш мумкин. Энг муҳими эса водород экологияга зарар келтирмайди.
Севара Нишонова,
Тошкент—Мадрид—Тошкент
Изоҳ (0)