Охирги пайтларда Сурияда яна Туркия ва Россия муносабатлари кескинлашгани кузатилмоқда. Бунинг сабаби нимада? Ихтилофда қандай кучлар қатнашмоқда? Яқин орада Россия Туркия ўртасида тўлақонли уруш келиб чиқиши хавфи борми? Россиялик сиёсатшунос, Яқин Шарқ бўйича эксперт Михаил Магид «Дарё» учун тайёрлаган мақоласида бу саволларга жавоб беради.

Суриянинг Идлиб ҳудудида ва Ҳалаб шаҳри яқинида жанглар давом этмоқда. Туркияга ён босувчи сунний жангари гуруҳлари ва Башар Асадга қарши бўлган мухолифат бир тарафдан, Асаднинг ўз армияси иккинчи тарафдан қатнашаётган муҳорабаларда, шунингдек, Россия, Эрон ва Туркия мамлакатларининг ҳам иштироки мавжуд. Эрон Асад қўшинларини «Ҳизбуллоҳ» ва шунга ўхшаш ҳарбийлашган шиа тузилмалари орқали қуруқликда қўллаб-қувватлаётгани, Россия уларга ҳаводан кўмак бераётганини анчадан бери кузатилаётган оддий ҳол дейдиган бўлсак, Туркиянинг мазкур ихтилофга фаол қўшилгани янги фактор бўлмоқда.

24 февраль куни Асад ҳукуматига тегишли ҳарбий-ҳаво кучлари Идлибдаги Маърет ан-Нўмондан ғарброқда жойлашган турк қўшинларининг кузатув пунктига зарба берди, натижада туркларнинг 13 нафар аскари ҳалок бўлди. Энди Туркия томонидан Босфор бўғозининг ёпиб қўйилиши эҳтимолини ҳеч ким истисно қила олмайди. Чунки Монтрё конвенциясига кўра, уруш ҳолатида Туркия бунга тўла ваколатли бўлади. Шу тариқа, турклар Россия флотининг Қора денгиздаги базалари ва Суриянинг Тартус шаҳри билан алоқасини узиб қўйиши таҳдиди юзага чиқмоқда.

Айни вақтда, аксиласад кайфиятидаги жангариларнинг олдинга силжиш билан боғлиқ ҳаракатларини қўллаб-қувватлаш учун Туркия батареялари уларнинг йўлини тозалашга ёрдам берадиган қилиб ўт очмоқда, турк аскарлари эса уларга яқинлашаётган рус ҳарбий самолётларини ўққа тутмоқда. Туркия Идлибга камида 4 минг дона ҳарбий техника ва 10 мингга яқин ҳарбий киритган. Ва бу ҳали бошланиши. Турк ҳарбий техникасининг Сурия билан чегара ҳудудларига ташланиши давом этмоқда. Туркия аввал ҳеч қачон Сурияда бу қадар йирик миқёсли ҳарбий амалиётга тайёргарлик кўрмаган эди.

Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдўғон Асад қўшинларининг февраль охирига қадар Идлибдаги ҳужум ҳаракатларини тўхтатишини ва юзлаб турк аскарлари қуршовда қолиб кетган 12 та турк кузатув пунктининг қамалини тўхтатиб, Туркия ва Россия ўртасидаги аввалги келишувларга биноан кўрсатилган «Идлиб деэскалация ҳудуди»га қайтишини талаб қилиб чиқди. Эрдўғонга Асад ва иттифоқчиларининг Идлибдаги ҳаракатлари мутлақо маъқул келмайди. Чунки бу ҳарбий ҳаракатлар мазкур ҳудуд худдики вулқон сингари отилишига олиб келди ва бунинг оқибатида миллионлаб қочоқлардан иборат оқим Туркия чегарасига ёпирилди. Туркиянинг ўзида аллақачон 4 миллионга яқин суриялик қочқинлар мавжуд. Бу Туркия учун, худди бир муддат аввал Европа бошига тушгандек ижтимоий таназзулни келтириб чиқармоқда. Фақат бу таназзул Туркия мисолида янада жиддийроқ намоён бўлди ва Эрдўғон 2019 йилдаги муниципал сайловда мағлубиятга учрашига олиб келди. Эрдўғонга Туркия ҳудудига ёпирилиб кириши мумкин бўлган янги қочоқлар оқими керак эмас ва у ҳали аввал кириб олганларни ҳам ўз юртига қайтариши керак.

Башар Асад эса Эрдўғон талаб қилаётган нарсаларнинг бирортасини бажармоқчи эмас. Асад ҳали бирор марта жанг орқали эгаллаган жойларидан шунчаки чекинмаган. У юқорида қайд этилган сингари келишувларга қарамасдан, Идлибдагидан бошқа ҳамма жойдаги деэскалация ҳудудларини йўқ қилиб ташлади ва Идлибда ҳам қуролланган мухолафатни узил-кесил яксон қилиш орқали ишни охирига етказишни мақсад қилган. Асаднинг ҳам ўз аргументлари мавжуд. Унга кўра, Туркия ҳам Суриянинг Асад тасарруфидаги ерларига доимий ҳужум уюштириб, диверсион ҳаракатларни амалга ошираётган Идлиб жангариларни қуролсизлантиришга оид мажбуриятларини бажармай келмоқда. Энди муаммо шундаки, Сурия мухолифатини қўллаб-қувватлаб келаётган Эрдўғон ҳам аввал ҳеч қачон ўз таҳдидларини қайтиб олмаган ва эртами-кечми айтган гапларни албатта амалга оширган.

Эрдўғон ҳозирча кўпроқ қаттиқ гаплар билан таҳдид қиляпти, амалий ҳаракатни камроқ қиляпти. Айни пайтда, Асад (ёки унинг шериклари) ўлдирган 13 нафар турк аскари ҳаёти – зиддиятнинг янги саҳифаси. Энди ёки Эрдўғон бунга эътибор қаратмай, ўзини ҳеч нарса бўлмагандек тутиши мумкин. Мабодо шундай бўлса, унда Туркия мухолифати унинг ўзини балчиққа қориб ташлайди. Ёки Эрдўғон энди ўзи аввал ҳам қилган таҳдидларни амалий ҳаракатлар билан исботлаб қўйиши мумкин.

Эҳтимол, турк қўшинлари ўз чегарасида катта гуруҳ бўлиб йиғилаётгани уларнинг бир мушт бўлиб кучли зарба беришга тайёргарлик қилаётганига далолат бўлиши мумкин. Жавоб ҳужуми кечикаётганига шу нарса сабаб бўлаётган бўлиши эҳтимол. Ёки Эрдўғон барибир февраль охирини кутмоқда ва март бошида бўлиб ўтиши режалаштирилган Россия билан янги музокараларга тайёрланмоқда деб ҳам тахмин қилиш мумкин. Хўш, мабодо томонлар ўшанда ҳам келиша олмаса, унда иш Асадни қуруқлик ва ҳаводан қўллаб-қувватлаб турган Россия армияси ва Туркия қўшинларининг ўзаро тўқнашувигача бориб етиши мумкинми?

Нима бўлганда ҳам, Эрдўғон кучли зарба қабул қилиб олди. Асад авиацияси бир зарба билан турк базасидаги 13 та турк аскарини ҳалок қила олса ва бунинг учун жазоланмай қолаверса, унда улар энди 130 ёки 1 300 нафар турк ҳарбийсини ҳам йўқ қила олмаслигини ҳам биров инкор қила олмайди. Умуман олганда, Асад қўшинлари ҳали ҳам ҳужум ҳаракатларини давом эттирмоқда.

Шунга қарамай, айрим рус ҳарбий экспертларининг фикрига кўра, мазкур ҳудудда Туркия қуруқликда, сувда ва ҳавода мутлақ ҳарбий устунликка эга. Сурияда жойлаштирилган рус қўшинлари миқдори эса туркларники билан таққослайдиган даражада эмас.

Асад армияси эса Туркия қўшинларига қараганда ожиз ва кучсиз. Ва бу борада гап фақат Туркиянинг ҳарбий қудрати, ташкилий-тактик ҳамда техник устунлигида эмас. Сурия шимоли-шарқидаги жанглар шуни кўрсатдики, Асад қўшинларининг катта қисми турк армияси ўт очмасдан туриб, шунчаки турклар яқинлашгани заҳоти тумтарақай қоча бошлайди. Умуман олганда, Туркия армияси – қудрат жиҳатдан НАТО таркибидаги иккинчи армия бўлиб, истаса, Асад қўшинларини қоғоздек йиртиб ташлаши мумкин.

Россия эса шу чоққача бирон марта кучли армияга эга рақибга симметрик жавоб қайтармаган (Украина масаласида шошмаслик керак, чунки Киев ҳарбий жиҳатдан Россиядан анча кучсиз). Масалан, Россия уриб туширилган ҳарбий самолёт учун жавобан Туркияга зарба бермаган; Исроил зенитчилари ҳам рус самолётини уриб туширган ва бунга ҳам Россия индамади; россиялик ёлланма жангчилар кетаётган ҳарбий колоннани ўққа тутган АҚШ ҳарбийларига ҳам ҳеч қандай жавоб қайтарилмади. Бу шундан далолатки, Россия раҳбарияти кучли армияга эга давлатлар билан ҳарбий можароларга бормоқчи эмас ва бундан тийилмоқда. Бу эса Россиянинг ҳарбий тўқнашувларга тайёр эмаслигини кўрсатиб қўймоқда. Ўз вақтида рус самолётини қўрқмай уриб туширган Туркия эса бунга тайёр бўлган.

Бошқа тарафдан, Туркиянинг мақсади асло Россияни камситиш эмас. Россия Туркия билан миллиардлаб долларлик шартномалар тузмоқда, уларга АЭС қуриб беряпти, Туркия орқали бутун Европанинг энергия таъминотини бошқара оладиган қилиб газ қувурлари тортяпти. Туркия Россиядан янги C-400 ҳарбий тизимларини сотиб олаяпти. Бундан ташқари, Туркия АҚШ ва Россия ўртасидаги тарози палласи ўлароқ ҳар икки тарафдан ўзи учун мақбул бўлган қарор ва ечимларга эришиб келмоқда ва бундан манфаатдор давлат сифатида ўз мустақиллиги ва ҳарбий қудратини мустаҳкамламоқда. Туркияга ҳам Россия билан ҳарбий тўқнашув керак эмас. Бу ҳар икки давлатнинг ўзаро муносабатларини узоқ муддатга тушовлаб қўйиши тайин. Боз устига, Россия – кучли армия ва ядро қуролига эга мамлакат ва у билан ҳарбий зиддиятларга киришиш хатарлидир.

Шу сабабли Туркия ва Россия ўртасида юзага келган ушбу зиддият тез орада тинч йўл билан ҳал этилиши эҳтимоли жуда юқори. Ҳар икки давлатга ҳам уруш керак эмас. Бироқ бундай келишув учун учинчи томон ён беришига тўғри келиши мумкин. Ўша учинчи тараф эса Асад бўлиши катта эҳтимол. Суриянинг шимоли-ғарбидаги курдлар жойлашган ҳудудлар ва Асад эгаллаб олган жойларни Россия Туркияга ён берса, катта эҳтимол билан албатта тинч келишувга эришилади.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назарига мос келмаслиги мумкин.