«Дунёни қанчалик кўп кузатсам, менга у шунчалик ёқмай кетяпти». «Андиша ва ғурур» романи ҳақида

«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Жейн Остиннинг «Андиша ва ғурур» романи ҳақида ҳикоя қилади.

Флешбэк

Марказий сюжети қиз ва йигит ўртасидаги севги бўлган асарларни жуда кам ўқийман. Нимагадир бу нарса менга жудаям примитив ва бачкана ҳис-туйғулар йиғиндиси бўлиб кўринади. Лекин диққатга сазовор асарлар ҳам талайгина. Шулардан бири Жейн Остиннинг «Андиша ва ғурур» романидир. Пайтида уни ўқиб чиқишни умуман хоҳламаганман. Лекин ўқишга мажбур бўлганман.

Асар ҳақида

«Андиша ва ғурур» инглиз ёзувчиси Жейн Остин қаламига мансуб бўлиб, у романни ёзишни 1796 йилда бошлаган. Аммо роман 1813 йилда дунё юзини кўрган, чунки нашриётчилар қўлёзмани рад этган ва у ўн беш йилдан кўпроқ вақт мобайнида мато остида ётган. 1811 йилда нашр этилган «Ақл ва ҳислар» романи муваффақиятидан сўнг Жейн Остин ниҳоят ўзининг биринчи асарини эълон қилган.

Сюжет

Роман жаноб Беннет ва рафиқасининг ёш мистер Бинглига тегишли Незерфилд-паркка келиши ҳақидаги суҳбатдан бошланади. Хотин эрини қўшнини зиёрат қилишга ва у билан яқиндан танишишга кўндиради. Аёл беш нафар қизидан бири жаноб Бинглига ёқиб қолишидан умид қилмоқда эди. Жаноб Беннет йигитникига ташриф буюрад; у ҳам бир мунча вақтдан сўнг Беннетлар хонадонига меҳмонга келади.

Уларнинг кейинги учрашуви балда бўлиб ўтади. У ерга Бингли опа-сингиллари: турмушга чиқмаган Керолайн ва жаноб Хёрстга турмушга чиққан Луиза, шунингдек, жаноб Хёрст ва дўсти жаноб Дарси билан ташриф буюради. Аввалига Дарсининг йиллик даромади 10 минг фунт стерлингдан ошиши ҳақидаги миш-мишлар туфайли у бошқаларда ёқимли таассурот қолдиради. Кейинчалик жамият нуқтаи назарини ўзгартириб, йигит жуда «димоғдор ва ўзига бино қўйган» деб хулоса қилади, чунки йигит ҳеч ким билан учрашишни истамайди ва фақат ўзи танийдиган икки аёл (опа-сингил Бинглилар) билан рақсга тушади.

Бингли эса давранинг гули эди. Беннеттларнинг катта қизи унинг алоҳида эътиборини Жейн тортади. Қиз ҳам йигитни севиб қолади. Жаноб Бингли Дарсининг диққатини Элизабетга қаратишга ҳаракат қилади, лекин у қизга қизиқмайди. Элизабет суҳбатнинг гувоҳи бўлиб қолади. У буни билдирмаса-да, жаноб Дарсини ёмон кўриб қолади.

Кўп ўтмай Керолайн ва Луиза Жейнни бирга овқатланишга таклиф қилади. Жейннинг онаси қизини ёмғирда отга миндириб, Бинглиларникига юборади, натижада қиз шамоллаб қолиб, уйга қайтолмайди. Элизабет касал синглисини кўриш учун Бинглининг уйига боради. Жаноб Бингли уни Жейнга қараш учун олиб қолади. Элизабет незерфилдликлар билан мулоқот қилишни ёқтирмайди, чунки фақат жаноб Бинглигина унинг синглисига самимий ғамхўрликни намойиш этади. Керолайн жаноб Дарсининг эътиборини ўзига қаратиш билан машғул. Луиза синглиси билан бирдамликда жаноб Хёрст эса уйқу, овқат ва қарта ўйнашдан ташқари ҳамма нарсага бефарқ.

Жаноб Бингли Жейнни севиб қолади, жаноб Дарсига эса Элизабет ёқа бошлаган эди. Аммо Элизабет Дарси уни менсимаслигига амин эди. Бундан ташқари, сайр пайтида опа-сингил Беннетлар жаноб Уикхем билан танишади. Йигит ҳаммада ёқимли таассурот қолдиради. Бироз вақт ўтгач, жаноб Уикхем Элизабетга жаноб Дарсининг ўзига нисбатан номақбул хатти-ҳаракатлари ҳақида ҳикоя қилади. Гап шундаки, Дарси марҳум отасининг охирги васиятини бажармайди ва унга ваъда қилинган руҳонийлик ўрнини Уикхемга бермайди. Элизабет Дарси ҳақида ёмон фикрда. Дарси эса Беннеттларни «тенгим эмас» дейди, Элизабетнинг Уиккхем билан танишиши ва дўстлиги ҳам унга маъқул келмайди.

Незерфилддаги балда жаноб Дарси Бингли ва Жейннинг никоҳи муқаррарлигини англай бошлайди. Беннеттлар оиласи – Элизабет ва Жейндан ташқари – одоб ва ахлоқ қоидалари етишмаслигини намойиш этади. Эртаси куни Беннеттларнинг қариндоши бўлган жаноб Коллинз Элизабетнинг қўлини сўрайди. Элизабет эса онасини хафа қилиб, таклифни рад этади. Жаноб Коллинз эса тезда ўзига келиб, Элизабетнинг яқин дугонаси бўлган Шарлотта Лукаснинг қўлини сўрайди. Жаноб Бингли кутилмаганда Незерфилдни тарк этади ва бутун оиласи билан Лондонга қайтиб келади. Элизабет жаноб Дарси ва опа-сингил Бинглилар уни Жейндан ажратишга қарор қилганидан шубҳалана бошлайди.

Баҳорда Элизабет Шарлотта ва жаноб Коллинзникига ташриф буюради. Жаноб Дарсининг холаси Кетрин де Бёр хоним эса уларни тез-тез Розингс-паркка таклиф қилиб туради. Кўп ўтмай Дарси холасиникига келади. Элизабет жаноб Дарсининг қариндоши, полковник Фитцвильям билан танишади. Қиз билан суҳбат давомида полковник «Дарси дўстини тенги бўлмаган бир қиз билан никоҳдан қутқаришга ҳаракат қиляпти», деб таъкидлайди. Элизабет бу гап Бингли ва синглиси Жейн ҳақида эканини билади ва Дарсига бўлган адовати янада кучаяди. Шунинг учун Дарси тўсатдан унинг олдига келиб, севгисини тан олиб, қўлини сўраганида, у қатъиян рад этади. Элизабет Дарсини синглисининг бахтини йўқ қилишда, жаноб Уикхемни хўрлашда ва кеккайганликда айблайди. Дарси унга мактуб ёзиб, дўсти Уикхем Дарсининг синглиси Жоржианага ёмон муносабати ҳақида хабар беради. Жейн ва жаноб Бинглига келсак, Дарси Жейнни Бинглига нисбатан «чуқур ҳис-туйғулари йўқ» деб ҳисоблашини айтади. Бундан ташқари, Дарси Беннет хоним ва унинг кенжа қизлари доимий равишда намойиш қилган «одобсизлик» ҳақида гапиради. Элизабет жаноб Дарси ҳақида фикрини ўзгартиради ва у билан қўпол муносабатда бўлганидан афсусланади.

Бир неча ой ўтгач, Элизабет ва унинг холаси ва Гарднер амаки саёҳатга чиқади. Бошқа диққатга сазовор жойлар қаторида улар эгаси уйда йўқлигига ишонч ҳосил қилиб, жаноб Дарсининг мулки бўлган Пемберлига ташриф буюради. Тўсатдан мистер Дарси қайтиб келади. У Элизабет ва боғбонларни хушмуомалалик ва меҳмондўстлик билан кутиб олади. Элизабет Дарси унга ёқишини тушунади. Танишувларининг қайта тикланиши, Элизабетнинг кенжа синглиси Лидия жаноб Уикхем билан бирга қочиб кетганлиги ҳақидаги хабар билан узилиб қолади. Элизабет ва Гарднерлар Лонгборнга қайтиб келади. Элизабет Дарси билан муносабати синглисининг уятли қочиши туфайли тугаганидан хавотирда эди.

Лидия ва Уикхем аллақачон Лонгборнга эр ва хотин сифатида ташриф буюрган, у ерда Уикхем тасодифан жаноб Дарси уларнинг унаштирув маросимида бўлганини айтади. Элизабет қочоқларни топиб, тўйни айнан Дарси қилганини билиб олади. Қиз жуда ҳайрон, лекин бу вақтда Бингли Жейнга турмуш қуришни таклиф қилади ва Элизабет ўтган воқеаларни унутади.

Катрин де Бёр хоним кутилмаганда Элизабет ва Дарсининг никоҳи ҳақидаги миш-мишларни инкор этиш учун Лонгборнга келади. У жиянининг Элизабетга уйланишига қарши эди. Элизабет унинг барча талабларини рад этади. Кетрин хоним кетмоқда ва Элизабетнинг гапларини жиянига айтиб беришини айтади, аммо бу Дарсига Элизабет унга нисбатан фикрини ўзгартирган деган умидни беради. У Лонгборн шаҳрига боради ва яна бир бор унинг қўлини сўрайди. Бу сафар унинг ғурури ва Элизабетнинг андишаси уларнинг бахти бўлишларига тўсқинлик қила олмайди.

Таҳлил

Хулосамга кўра, китоб номи ўзбек тилига нотўғри ўгирилган. Китоб сюжети Элизабетнинг Дарсига нисбатан нотўғри, адашган нуқтаи назари ва Дарсининг ғурурини ўзига асос қилиб олган. Аслида «Ҳурофот ва мағрурлик» дейилса тўғрироқ бўларди. Албатта, «Андиша ва ғурур» номи чиройлироқ чиққан.

Асар опа-сингил Беннетларнинг саргузаштлари ва даҳшатли хатолари ҳақида ҳикоя қилади. Элизабетнинг характерига эътибор қаратиб, муаллиф бизни жамият билан ҳазил орқали таништиради ва унинг бор камчиликларини ҳам очиб беради. Бу унинг замонида бош қаҳрамоннинг қиёфасига мос эди.

Элизабет ва Дарси ўртасидаги бетакрор муносабат, шубҳасиз, асарнинг энг диққатга сазовор жойидир, чунки у ўқувчини бутун ҳикоя давомида ўзига жалб қилади, бу муносабат ниҳоятда чалкаш турли босқичларни босиб ўтиб, охири муҳаббатни қабул қилади. Кўпчилик Остиннинг бу асарини романтик деб ҳисобласа-да, муаллиф асарда ўзи йўналиш танлаб берган муҳаббат қиссасидан узоқлашганга ўхшайди. Бош қаҳрамонлар қоқилади, хато қилади. Бу икки одам ўртасидаги ишқий муносабатларга нималар олиб келиши мумкинлиги тўғрисидаги ҳақиқий тасаввур бўлиб, унда ҳамма нарса биз хоҳлаганимиздай амалга ошмаслиги мумкин.

Романнинг сатирик қисмига келсак, асарда Жейн Остин истеҳзодан ажралмас манба сифатида фойдаланади; қаҳрамонларни ва умуман давр характерини ёзувчи яшаётган жамиятнинг бемаъни томонларини мазах қиладиган кескин изоҳлари билан очиб ташлайди. Кўплаб қаҳрамонларининг қарор ва хатти-ҳаракатлари ўқувчига кулгили таъсир кўрсатади, бу эса қуруқ романтик ҳикояга берилган «расмий тус»га қарши туради. Буни бош қаҳрамоннинг ота-оналарида яққол кўриш мумкин: миссис Беннет, «тентак, фаросатсиз ва ҳазилкаш аёл»; жаноб Беннет, «ақл, қўпол ҳазиллар ва исрофгарчилик»нинг ғалати аралашмаси.

Ўзи билган, чекланган оламидаги нарсаларгагина эътибор қаратиш танқид қилинади албатта, аммо бу Остиннинг тасвирлашдаги аниқлиги билан бир қаторда, қаҳрамонларининг теварак-атрофини ва ҳатто бир хил кўринадиган мавзуларни идрок этишимизга имкон беради.

Бошқа томондан, Элизабетнинг феъл-атвори биз учун тасвирланган контекстда деярли сезилмайди. Лиззи ақлли, оқила ва бироз романтик, аммо айни пайтда давр билан номувофиқдир. Унинг ҳаёт ҳақидаги тасаввурини жуда замонавий деб ҳисоблаш мумкин. Элизабет – Жейн Остин севмаган одам билан турмуш қуришни истамагани ҳақидаги фикрининг ифодасидир.

Хулоса

Хулоса қилиб айтганда, асар ҳамма учун эмас. Асарнинг зерикарли қисмлари жуда кўп. Сюжет чизиқларининг айланиб-айланиб кесишиши албатта қизиқарли. Аммо улар менга жуда чўзилиб кетганга ўхшайди. Муаллифнинг фикрлашда ўша давр Англиясидан бироз олдинга илгарилаб кетганига асарда феминизм ғояларининг куртакларини кўриб амин бўлишимиз мумкин. Ўша давр атмосфераси яхши очиб берилганини ҳисобга олган ҳолда уни давр романтикаси ва аҳволини ҳис этиб кўриш учун ўқиб чиқишни маслаҳат берган бўлар эдим.

Қизиқарли фактлар

- Жейн Остин роман устида ишлашни бошлаганида 21 ёшда эди;

- «Андиша ва ғурур» бир неча бор кино саноатига мослаштирилган. Энг машҳур версия – 1995 йилги шу номли мини-сериал. Дунёга машҳур Голливуд актёр ва актрисалари Кира Найтли, Мэтью Макфаден ва Розамунд Пайк ўйнаган. Фильмнинг тўртта Оскар мукофотига даъвогарлик қилган версияси ҳам бор;

- Асарда «Дарсининг йиллик даромади 10 минг фунт стерлингдан ошиши» баён этилгани туфайли бир гуруҳ қизиқувчилар 2013 йилда XIX аср бошидан бери содир бўлган молиявий ўзгаришларни ҳисобга олган ҳолда ҳозирги пайтда бу миқдор 12 миллион фунт стерлингга (ёки 18,7 миллион долларга) тенг бўлишини ҳисоблаб чиққан.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.