«Дарё» колумнисти Нурбек Алимов «Жаҳон адабиётининг энг буюк асарлари» рукни доирасида машҳур бадиий асарларни таҳлил қилишда давом этади. Бу ҳафта у Габриэль Гарсиа Маркеснинг «Патриархнинг кузи» романи ҳақида ҳикоя қилади.
Флешбэк
Азалдан Маркеснинг фанатиман десам бўлади. Унинг деярли барча йирик асарларини ўқиб чиққанман. Бугун таҳлилл учун танлаганим «Бузрукнинг кузи» романини ўқиб чиққач, жуда кўп ўйланиб юрганман. Инсоният яралибдики, уни сўзсиз бошқаришнинг ягона эффектив формуласининг асосини албатта қўрқув ташкил қилишини шу асар орқали англаб етганман.
Асар ҳақида
Роман 1975 йилда буюк ёзувчи Габриэль Гарсиа Маркес томонидан ёзилган. Асарнинг бош қаҳрамони – 100 йилдан ортиқ вақт давомида ҳокимиятда бўлган ўзгармас диктатор. Унинг прототипи Лотин Америкаси давлатларининг бир нечта ҳақиқий раҳбарларидан олинган: Хуан Висенте Гомес (Венесуэла), Херардо Мачадо ва Фульхенсио Батиста (Куба), Порфирио Диаз (Мексика), Гаспар Франсиа (Парагвай). Гарсиа Маркеснинг сўзларига кўра, у романни ўн беш марта қайта ёзган ва дастлаб китоб ёмон сотилган – ўқувчиларга у «Ёлғизликнинг юз йили»га ўхшамайдиган асар бўлиб туюлган.
Сюжет
Гротеск шаклида ёзилган роман золимларнинг умумлаштирилган қиёфаси орқали шакллантирилган Лотин Америкаси диктаторининг ҳаётини ҳикоя қилади. Қаҳрамон жуда фантастик ва бемаъни шаклда тасвирланган; у ҳокимият ғоясининг тимсолидир. Президентнинг таржимаи ҳолидаги ҳақиқий далиллар камайтирилади: у XIX асрнинг биринчи ярмида туғилган, исми Сакариас; онаси камбағал паррандачи, Бендион Альварадо; америкалик денгизчилар ёрдамида президент бўлган; вафот санаси номаълум. Диктаторнинг ҳаёти ҳақидаги бу воқеа унинг бошига тушган кўплаб ишлар, ҳикоялар ва афсоналардан иборат. Аммо муаллиф кўпинча бу маълумотларни бир-бири билан қарама-қарши қўйиши оқибатида ҳақиқат ва фантастика қаерда экани аниқ эмас. Буни аниқлаш эса ўқувчига боғлиқ.
Таҳлил
«Патриархнинг кузи»да Гарсиа Маркес ноёб ва бетакрор адабий услуб орқали, Жанубий Америка диктаторлари образларидан фойдаланган ҳолда, генерал ҳаётининг сўнгги лаҳзаларини моҳирлик ва зукколик билан қайта тиклайди. Яхшилаб ўйлаб қаралса, бу таққос ҳар қандай универсал диктаторга мос тушиши мумкин. Асар ҳаётнинг чўққисини забт этган, куч ва қўрқув, ёлғизлик ва юрак хуружи, ёлғон ва хиёнат чегараларида яшаган инсон ҳақида. Ҳокимиятни эгаллаб олган ва уни шахсига мослаштирган, ҳатто соясини идеализация қиладиган, шафқатсиз ва қонли қатағонлар тизими орқали фуқароларда қўрқув келтириб чиқарадиган одам ҳақида. Асар Маркес хаёлоти маҳсули бўлса-да, у ҳам аслида ҳақиқий ҳикоя...
Аммо «Бузрукнинг кузи» айниқса диктатор умрининг охири оддий афсона доирасидан чиқиб кетган. Бу китоб ўзини сақлаб қолиш учун диктатор малайлари томонидан ўйлаб топилган ёлғон, ҳийла-найранг ишлатувчи тизимга асосланган мутлақ қудратнинг ёлғизлиги ҳақидаги ажойиб ҳикоя ва сеҳрли реализмдир. Диктаторларнинг эҳтирос ва жинниликларининг авжига чиқишига сабаб шундаки, ҳеч ким уларга нисбатан самимий муносабатда эмас, ҳеч ким уларга бу каби нарсаларни айтишга журъат эта олмайди. Диктатура ҳокимиятида раҳбарнинг буйруғи ҳар қанча ғайриқонуний бўлмасин, бажарилиши керак. Бажарилиши лозим нарса бажарилмаса, таъқиб ва шафқатсизликлар вужудга келиши мумкин. Китоб саҳифаларида айтилган воқеа миянгизни эмас, юрагингизни ҳайратга соладиган ҳикоядир. Хаёлий соялар ва арвоҳларга гўё улар эт ва қондан бўлган одамлар каби ишонадиган, зулматда ва сохта шахсларнинг ҳаётида яшайдиган, ҳатто туш ва хаёлларида ҳам реал ҳаётдан мутлақо ташқарида бўлган бечора халқнинг ҳаёти ҳақидаги қайғули ва маъюс ҳикоя.
«Бузрукнинг кузи» асарида Маркес диктатор генерал иштирокидаги турли воқеалар ва латифалар орқали унинг онаси, яқин шериклари, тузумга хоинлик қилганлар, диктаторнинг ғазабига дучор бўлган бахтиқаро фуқаролар, ўйнашлари, у севган ягона аёл ва бадкирдор фарзандлари орқали асосан умри ёлғондан иборат ва ҳар қандай вазиятда осонликча оқлаб бериладиган умумбашарий мавжудотнинг сўнгги ҳаётий азоб-уқубатлари ҳақида гапириб беради. У ҳаёти сўнгида бутун умри давомида ёнида бўлган одамлар томонидан ўйлаб топилган ёлғон эканини тушунади. Ҳаёт бу яшаш эмас, яшаш учун курашдан иборатдир.
«Бузрукнинг кузи» соф сеҳрли реализм услубининг ҳақиқий ва улуғвор намунасидир. Бу услуб бошқа жанрлардан жуда катта фарқ қилади, шунинг учун у ҳақиқий эмас, лекин айни пайтда кундалик дунёга шу қадар боғланганки, кундан кунга миядан ташқари яна бошқа сезгиларимиз билан яшаймиз ва тажриба тўплаймиз. Таъкидланишича, роман Маркеснинг энг етук даврига тегишли, аслида асар буюк «Ёлғизликнинг юз йили»дан кейин ёзилган.
Асарда апатия ҳолатига кирган қўрқоқ ва қўрқув онгостига сингиб кетган халқни кўришимиз мумкин. Улар диктаторни севмайди, ундан қўрқади, аммо қўрқув диктаторга бўлган муҳаббатни уйғотади. Абсурд ҳолат-а? Асарнинг жозибаси ҳам шунда.
Маркеснинг бу романи олтита рақамсиз бобдан иборат. Тахминан олтита мустақил мустақил ҳикоя блоклари мавжуд бўлиб, унда генералнинг ётоқхонасида ётган жасадини ўлаксахўрлар еб битираётгани ривоят қилинади. Аммо мустақил равишда кичик индивидуал ҳикоялар сифатида мукаммал ўқилиши мумкин бўлган бу олтита ҳикоя мураккаб хусусиятга эга бўлиб, улар нуқсонсиз, алоҳида-алоҳида, сеҳрли реализм билан тўла доимий параграфда ёзилган. Китобдаги ҳамма нарса Гарсиа Маркесни умумжаҳон адабиётининг энг муҳим ёзувчиларидан бирига айлантирган, ажойиб услубни ўзида мужассам этган ноёб ва ажойиб иборалар билан ифодаланган узун нутқдир.
Хулоса
Китобни ўқиш жараёнида дунёда мавжуд ва илгари мавжуд бўлган барча диктаторларни кўришингиз мумкин. Бош қаҳрамон бир абзацда Сталинни эслатса, иккинчисида Гитлерни эслатиши мумкин. Ҳақиқатни ҳақиқий бўлмаган шакллар билан кўрсатадиган соф сеҳрли реализм оламига кириш имкониятини қўлдан бой берманг. Бу услуб шу қадар ғаройибки, у сизга ҳаётдагидан кўра кўпроқ реал аҳволни кўрсата олади, чунки аслида сеҳрли реализм дунёни ўз ҳолича ифода эта оладиган ягона адабий услубдир. Маркеснинг мухлисларига бу асар ёқиши аниқ. Муаллиф ижоди билан таниш бўлмасангиз, бу асар орқали танишмасликни маслаҳат берган бўлардим.
Иқтибослар
Инсонга танаси ва хотирасини кучсизлантиришдан ва моҳиятига хиёнат қилишдан бошқа уни янада камситадиган ва шу билан бирга адолатлироқ жазо йўқ;
Ҳақиқат ёки сафсата – фарқи нима? Вақт ўтиши билан ҳамма нарса амалга ошади, ҳар қандай сафсата!
Жин урсин, нега дунёда ўлимимдан кейин ҳеч нарса ўзгармади? Қандай қилиб Қуёш ҳали ҳам чиқиб, ботмоқда ва ҳатто қоқилмаяпти? Нега якшанба якшанбалигича қолди, жазирама мен тириклигимдагидай чидаб бўлмас даражада?
Бажарилишига амин бўлмасангиз, ҳеч қачон буйруқ берманг!
Ҳокимиятга бўлган чанқоқлик ҳокимиятга бўлган тўйиб бўлмас ташналикни келтириб чиқаради.
- Габриэль оддий телеграф оператори Элиху Гарсиа ва Луизанинг ўн олти фарзандидан бири, каттаси эди;
- кўпчилик билмайди, Маркес болалар учун эртак ёзишга ҳам ҳаракат қилган. Ёзувчининг ўғиллари уни бундай қилмасликка кўндиришган. Унинг эртакларидан бирини ўқиб бўлгач, улар «сиз ҳақиқатан ҳам болаларни жуда аҳмоқ деб ўйлайсизми?» дейишган экан;
- ёзувчининг сўзларига кўра, ёзувчи бўлмаганда, барда мусиқачи бўлишни хоҳлаган. Шу орқали у «севишганларга бир-бирини янада кўпроқ севишга ёрдам бериши» мумкин бўлган экан;
- «Ёлғизликнинг юз йили» қўлёзмасини юбориш учун 80 песо етишмаётган эди. Кейин у рафиқаси Мерседеснинг миксер ва соч қуритгичини гаровга қўйган. Буни билиб, рафиқаси шундай дейди: «фақат романнинг ёмон чиққани ҳақидаги хабар етишмаяпти».
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
Мавзуга доир:
Буюк ёзувчининг иқрори. «Иқрорнома» романи ҳақидаОдамлар, бўрилар ва гуноҳлар. «Қиёмат» романи ҳақида
Сўзлар одамга ўз фикрларини яшириш учун берилади. «Қизил ва қора» романи ҳақида
Умри саёҳатларда ўтаётган авлод қиссаси. Олга Токарчук нега адабиёт бўйича Нобел мукофотини олди?
Шайтон билан келишув. Гётенинг «Фауст»и ҳақида
Кўрлар мамлакатида бир кўзлилар қирол бўлади. Хосе Сарамагонинг «Кўрлик» романи ҳақида
Бир қотил тарихи. Патрик Зюскинднинг «Парфюмер» романи ҳақида
Изоҳ (0)