Октябрь яқинлашгани сари жаҳон илмий жамоатчилиги Нобель ҳафталигини орзиқиб кута бошлайди. Одатда октябрнинг илк ҳафтасидаги кунларда кетма-кет равишда тиббиёт ва физиология, физика, кимё, адабиёт ҳамда тинчлик соҳаларидаги Нобель мукофотининг жорий йилги эгалари эълон қилинади. Шунингдек, иқтисодиёт соҳаси бўйича ҳам қўшимча мукофот эгаси ўша ҳафталикдан кейин охирги бўлиб эълон қилинади.
Бу йилги Нобель ҳафталигига ҳам оз қолди. Мукофот қўмитаси жорий йилда мукофот кимларга берилишини 7–14 октябрь кунлари эълон қилишини маълум қилган. Эълонлар санаси яқинлашиб келгани сари «Дарё» ушбу мукофот ҳақида туркум мақолалар беришни мақсад қилди. Биринчи мақола Нобель мукофотининг тавсифи ва тарихи ҳақида бўлади.
Энг олий илмий мукофот
Нобель мукофоти, шубҳасизки, давримизнинг энг олий ва энг нуфузли илмий мукофоти ўлароқ, ҳар қандай олим ва тадқиқотчининг орзуси саналади. Нобелга сазовор бўлган олим тарих зарварақларида ўз номини қолдиради ва бутун мамлакати-ю илмий мактабини оламга овоза қилади.
Шу чоққача ўз эгасини Нобель мукофотига сазовор қилган кашфиётлар орасида рентген нурлари, пенициллин ва адрон коллайдери сингарилар бор. Тинчлик соҳасида Нобель олганлардан эса Нельсон Мандела ҳамда Далай Ламани эътироф этиш мумкин. Габриэль Гарсиа Маркес, Эрнест Хемингуэй, Рабиндранат Тагор кабилар эса адабиёт соҳасида Нобель мукофотига эришган буюк ёзувчилар қаторидадир.
Мукофот 1901 йилдан буён топшириб келинмоқда; маросим ҳар йили 10 декабрь санасида, яъни мукофот таъсисчиси Альфред Нобель оламдан кўз юмган санада Стокгольмда ўтказилади. Шу куни дастлабки беш йўналиш бўйича лауреатлар Швеция пойтахтига етиб келади ва шахсан қиролнинг қўлидан олтин медал ҳамда пул мукофотини қабул қилиб олади.
Тантанали маросим одатда жуда серҳашам тарзда, улуғвор классик мусиқа янграйдиган танаффуслар билан, қироллик оиласи ва ҳукумат вакиллари иштирокида ўтказилади. Маросимга, шунингдек, лауреатнинг оила аъзолари, ҳамкасблари ва ҳукумат вакиллари таклиф этилади. Тантаналардан сўнг шаҳар ратушасида катта кўламли банкет уюштирилади.
Тинчлик соҳасидаги Нобель мукофоти эса Стокгольмда эмас, балки Ослода, яъни Норвегияда топширилади. У ҳам Стокгольмдаги маросим билан бир кунда бўлиб ўтади.
Нобель мероси
Нобель мукофоти 1833–1896 йилларда яшаб ўтган швед олими, ихтирочи ва тадбиркор Альфред Нобелнинг васияти асосида таъсис этилган бўлиб, ўлар чоғида у ўзи йиққан мол-мулкдан ҳар йили илм-фанда катта ютуққа эришган олимларга мукофот тариқасида бериладиган жамғарма ташкил этилишини васият қилган. Унинг васиятига кўра, мукофот катта илмий ютуқларга эришган ва инсоният тараққиётига хизмат кўрсатган олим, жамоат фаоли ва ёзувчиларга берилиши керак ва бунда уларнинг миллати ва қайси мамлакатданлиги аҳамиятсиз бўлиши лозим.Альфред Нобелнинг ўзи ҳам Стокгольмда туғилган. Унинг отаси ихтирочи ва бир неча саноат корхоналари эгаси Эммануил Нобель Санкт-Петербургда жанговар кемалар учун торпеда ва портловчи моддалар ишлаб чиқариш билан шуғулланган. Альфред Нобель отасининг тажрибалари орқали кимёни яхши ўзлаштириб, ўзи ҳам турли экспериментлар қила бошлаган. Қизиғи шундаки, Нобелнинг ўзи ҳеч қандай олийгоҳни тамомламаган; шунга қарамай, отаси ёллаган энг кучли педагоглар ёрдамида кимё, физика ва математикадан жуда пухта билим эгаллаган. Кимё бўйича энг замонавий илмларни эгаллаш учун эса Нобель Парижга ҳамда АҚШга атай бориб, етакчи лабораторияларда тажриба орттирган. Умрининг охирида Нобель 355 та ихтироси учун патентлар эгаси эди, унинг отасидан қолган ва ўзи янада тараққий эттирган йирик заводлари бор эди. Швециянинг ўзидан ташқари, Нобель иштирокида ишга туширилган корхоналар Италияда, Франция, Буюк Британия, Россия ва Германияда ҳам бўлган. Унинг ўзи эса рус, инглиз, немис, француз ва швед тилларида бемалол гаплаша олган ва адабий тилда ёзишни ҳам қойил қилган. Боз устига, йирик пулдор тадбиркор бўлишига қарамай, у доимо яхши китоб мутолааси учун вақт ажратарди ва адабиётни жуда севарди. Ўзи ҳам пьеса ва шеърлар ёзган.
Альфред Нобель ҳақида сўз борганда, унинг динамит ихтирочиси эканлиги ҳам албатта эсга олиб ўтилади. Динамит Нобелни бой қилган энг асосий ихтироларидан биридир. У тоғ-кон саноатида ва ҳарбий соҳада ўша замоннинг ўзидаёқ кенг қўлланила бошлаган. Бироқ парадоксал тарафи шундаки, портловчи модда ихтиро қилиб, унинг ортидан мўмай пул орттирган Нобелнинг ўзи пацифист, яъни тинчликпарвар бўлган. Эслатиб ўтамиз, пацифистлар ҳар қандай урушларга, шу жумладан, миллий озодлик урушларига ҳам қарши бўлади. Бундайлар жумласига, шунингдек, Альберт Эйнштейн ҳам киради.
Нобелнинг ўзидан бу борада изоҳ сўрашганида, у «даҳшатли қуролни кўриб одамзот қуролланишдан бутунлай воз кечса керак деб ўйлаганини» айтган. Кўпчилик Нобель айнан шунинг учун ҳам бутун мол-давлатини илм-фанга васият қилиб юборган дейишади; яъни у ўлимидан кейин ўзини реабилитация қилинишини ва исми ўлим келтирадиган портловчи модда ихтирочиси сифатида эмас, балки нуфузли илмий мукофот таъсисчиси сифатида ёдга олишларини истаган эмиш.
Нимага Норвегияда?
Юқорида айтилганидек, тинчлик соҳасидаги Нобель мукофотини Стокгольмда эмас, балки Ослода топширилади. Чунки васиятда шундай ёзилган. Нимага бундай қарорга келганини эса муаллиф изоҳламаган. Айримлар Нобель тириклигида норвегиялик шоир Бьорнестерне Бьорнсон шеърларига ишқибоз бўлганини ва унинг ҳурматидан тинчлик бўйича мукофотни Ослода берилишини ирода қилганини айтишади. Бироқ бу тахминнинг бирор тайинли асоси йўқ. Айтганча, Нобель шу даражада ҳурмат қилган ўша Бьорнестерне Бьорнсон кейинчалик адабиёт бўйича Нобель мукофотига эришган.1905 йилда тинчлик соҳасидаги Нобель мукофотига сазовор бўлган илк аёл австриялик баронесса Берта фон Суттнер Германия ва Австрия мамлакатларидаги тинчликпарварлик ҳаракатидаги фаолияти эътирофи учун ушбу нуфузли мукофотга лойиқ кўрилган. Айтиш жоизки, Берта Нобель билан яхши таниш бўлган ва тириклигида у билан пинҳона ёзишмалар олиб борган. Альфред Нобелни тинчлик соҳасида ҳам мукофот таъсис этишга ундаган шахс айнан Берта фон Суттнер экани ҳозирда маълум.
Тинчлик соҳасида Нобель олган таниқли шахслар ичида Теодор Рузвельт, Мартин Лютер Кинг, она Тереза ҳамда Нельсон Мандела ва Фредерик Виллемларни ёдга олиш мумкин. Охирги икки лауреат Жанубий Африкада апартеид режимини ағдаргани билан тарихга кирган ва мукофотни айнан шу учун қўлга киритган.
Номзодлар қандай танланади?
Мукофотга номзодларни бир неча илмий муассасалар танлаб олади ва мукофот қўмитасига кўриб чиқиш учун тавсия этади. Хусусан, Швеция қироллик фанлар академияси физика ва кимё бўйича лауреатларни аниқлайди ва, шунингдек, иқтисодиёт бўйича Нобель хотираси учун мукофот эгасини ҳам танлайди. Швед фанлар академияси 1739 йилда таъсис этилган бўлиб, ҳозирда 450 нафар маҳаллий ва 175 нафар хорижий олим ушбу академия аъзосидир.Адабиёт соҳасидаги мукофотга номзод ва лауреатларни Швеция академияси кўриб чиқади ва танлайди. Бу Қироллик фанлар академиясидан алоҳида бошқа академия бўлиб, кўпроқ илмий эмас, балки бадиий академия мақомига эга. Бу академия 1786 йилда ташкил топган ва унинг 18 та аъзоси бор.
Физиология ва тиббиёт соҳасидаги мукофотга номзодларни Каролин институти қошидаги Нобель мукофоти қўмитаси танлайди. Ушбу даргоҳ Швециядаги энг нуфузли ва олиймақом тиббиёт институти бўлиб, бутун дунё бўйича ҳам ўз юксак обрўсига эга. Тиббиёт ва физиология соҳасидаги мукофотга номзодларни институтнинг 50 нафар профессоридан иборат махсус қўмита кўриб чиқади.
Норвегия Нобель қўмитаси эса тинчлик соҳасидаги Нобель мукофоти номзодларини саралайди ва танлайди. Бу қўмита мамлакат парламенти томонидан сайланадиган беш нафар ҳайъат аъзосидан иборат бўлиб, 1897 йилдан буён фаолият юритмоқда.
Юқоридаги ҳайъат ва қўмиталари ўзлари жавобгар бўлган йўналишлар бўйича жорий йилги мукофотга номзодлар рўйхатини ҳар йили 31 январдан кечиктирмай шакллантиради. Одатда уларга келиб тушадиган номзодларнинг умумий сони ўртача 250–300 нафар бўлади. Айнан кимларнинг исми мукофотга тавсия қилингани-ю, лекин мукофот ололмай қолгани эса сир сақланади. Муайян йилдаги мукофотларга номзодлар рўйхати фақат 50 йилдан кейингина очиқланиши мумкин.
Ҳар йили 1 февралдан бошлаб мукофот қўмитаси махфий тарзда номзодларнинг илмий ютуқлари ва уларнинг аҳамиятини ўрганиб чиқишга киришади. Кейинги саккиз ой муддатда қўмита мукофотга лойиқ кўрилган энг муносиб номзодларни танлаб олади ва сентябрнинг сўнгги ҳафтасида якуний қарорга келади. Октябрь ойининг дастлабки ҳафтасидаги кунларда эса ҳар куни биттадан мукофот эгаси (ёки эгалари) эълон қилиб борилади. Бунинг учун Стокгольмда махсус пресс-конференция ташкил қилинади ва жорий йилги мукофот кимга ва нима хизматлари учун берилгани журналистлар иштирокида оммага батафсил тушунтирилади. Мукофотни қўлга киритган шахс ҳам бу ҳақида ўшанда билиб олади холос. Одатда унга мукофот қўмитаси раисининг ўзи тўғридан-тўғри эфирда қўнғироқ қилиб табриклайди ва дастлабки таассуротларини сўрайди ҳамда журналистлардан бир-иккита савол йўллашга ижозат беради.
Қизиқарли фактлар
Иқтисодиёт соҳасидаги мукофот – Нобель мукофоти эмас! У фақат Нобель хотираси учун таъсис этилган ва унинг фамилияси билан аталадиган махсус мукофот холос. Нобель мукофоти фақат таъсисчининг васиятида келтирилган соҳалари бўйича берилади ва Нобель иқтисодиёт соҳасида мукофот бериш ҳақида ҳеч нима демаган. Бу мукофотни анча йиллар кейин, аниқроғи, 1968 йилда Швеция марказий банки таъсис этган.Математика соҳасида Нобель мукофоти йўқ! Нима учун? Эҳтимол, бу мактаб ўқувчилари ҳам яхши биладиган факт бўлса керак. Ҳа, ҳақиқатан ҳам Нобель нимагадир ўз васиятида математикларни тилга олмаган. Кўп тарқалган ва тайини бўлмаган гап-сўзларга қараганда, эмишки, Нобелнинг севган қизини қандайдир бир математик «илиб» кетгани учун олим аламидан математикларга мукофот таъсис этмаган эмиш. Лекин бу ғирт абсурд ва янглиш гап. Сабаби, Нобель ҳаётида ҳеч қачон уйланмаган ва аёллар билан унчалик иши бўлмаган. Васиятдан эса унинг мақсади «амалий» фойда келтирган олимларни рағбатлантириш бўлгани аёнлашади. Шу боис Нобель математика абстракт фан бўлгани сабабли бу соҳада мукофот таъсис этишни истамагани аниқроқ.
Мукофот қиймати қанча? Ҳар бир лауреатга сиртига Нобель силуэти туширилган олтин медаль тақдим этилади. Шунингдек, диплом ва пул мукофоти топширилади. Одатда мукофотнинг пул маблағи ўртача 1 миллион АҚШ доллари атрофида бўлади (пул швед кронаси ҳисобида топширилади ва мукофот берилган кундаги курс бунда аҳамият касб этади албатта). Бироқ, агар мукофот бир неча кишига берилса, пул мукофоти уларнинг ҳар бирига тақсимлаб берилади. Битта мукофотни уч кишигача бўлган олимлар гуруҳига берилиши мумкин. Шунга қараб, пулни ҳам уларга учга бўлиб берилади.
Банкетмисан банкет! Ҳар йили 10 декабрь санасида Стокгольм ратушаси банкет зали мисли кўрилмаган зиёфат тантаналарини қабул қилади. Банкетда 1 300 нафар нуфузли меҳмон иштирок этади. Бу банкетга шведлар пухта тайёргарлик кўради дейиш ҳеч нарса демасликка тенгдир. Банкетда қирол ўз оиласи билан қатнашишини инобатга олиб айтиш мумкинки, унга бутун дунёдан энг яхши ошпазлар олиб келинади ва пазандалик санъатининг энг юксак намуналари кўрсатилади. Ҳатто хизматчи ва официантлар ҳам махсус ўқитилади. Ҳар бир лауреат оила аъзоларидан ташқари ўзи билан яна 14 нафар одамни банкетга таклиф қилиши мумкин. Шунингдек, банкетда албатта Альфред Нобель авлодлари ҳам иштирок этади.
Музаффар Қосимов тайёрлади.
Изоҳ (0)