Тарихда биринчи марта «келгинди комета» расман тан олинди
Қримлик ҳаваскор астроном Геннадий Борисов 2019 йил август ойи охирида ўзга юлдуз тизимидан Қуёш системасига кириб келган «келгинди комета»ни кашф қилган эди. Ушбу кашфиёт расман тан олинди. Шунингдек, мазкур кометага албатта кашшофнинг номи қўшиб айтиладиган бўлди (унинг расмий илмий номи C/2019 Q4 Borisov тарзида бўлади). Боз устига, Борисов кометаси яқин ойлар ичида Ерга яқин масофадан тахминан 150 миллион километр наридан учиб ўтади. Ўшанда астрономлар бу ғаройиб меҳмонга яхшироқ назар ташлаб олиш имконига эга бўлади.
Ёдингизда бўлса, бир неча ой муқаддам астрономлар шу сингари «келгинди» осмон жисмларидан биринчисини – Оумуамуа астероидини кашф қилинган эди. Мана энди яна бир шунга ўхшаш Қуёш системасига ташқаридан келган жисм аниқланди. Бу дегани, демак бу сингари ташқи осмон жисмлари Қуёш системасига тез-тез келиб турса керак деган хулосага олиб келмоқда.
Борисов кометаси шу йилнинг сўнгги ойларида Ердан еттинчи юлдуз катталигидаги ёрқин объект сифатида кўриниш билан яқинлашиб учиб ўтади. У шу қадар тез учиб келмоқдаки, Қуёшнинг улкан гравитацияси ҳам уни тутиб қола олмаслиги тайин ва шу сабабли у 2020 йилнинг дастлабки ҳафталаридаёқ Қуёшдан олислаша бошлайди. Бироқ унинг Қуёш системасини тарк этиб чиқиб кетиши учун минг йилга яқин вақт кетади барибир. Кашфиёт ҳақида Халқаро астрономия иттифоқига қарашли ташкилотлардан бири – Митти сайёралар маркази (MPC – Minor Planet Center) расмий ахборот берган.
Қизиғи шундаки, кометани кашф қилган шахс – Геннадий Борисов аслида ҳаваскор астроном холос. У Штернберг номидаги Давлат астрономия институтида муҳандис бўлиб ишлайди. Астрономия институтида ишлагандан кейин албатта жараёнга қизиқиб, аралашиб юрса керак-да. Маълум қилинишича, Борисов шу чоққача еттита оддий, «ўзимизники» бўлган кометани кашф қилган эди; шу йилнинг 30 август санасида эса унга яна бир бора омад кулиб боқди. Шу туни Борисов қачонлардир ўзи қўлбола ясаган 65 сантиметрли кичикроқ телескоп воситасида ғайриоддий параметрлар билан ҳаракатланаётган ғалати кометани кўриб қолган.
Унинг ғалатилиги шундаки, комета Қуёшга нисбатан ниҳоятда тез ҳаракатланмоқда. Чунончи, бир неча мустақил астрономлар томонидан ҳисобланган тезлик сониясига 30,5 километр қийматни тақдим этган! Қолаверса, комета орбитаси эксцентриситети шу қадар чўзинчоқки, унинг қиймати учдан катта экани айтилмоқда. Шу чоққача Қуёш системасидаги бизга маълум осмон жисмларининг эксцентриситети 1,2 дан ортмаган.
Орбита эксцентриситети шундай тушунчаки, у мазкур орбитанинг конус кесими сифатидаги шакли идеал айланадан қанчалик фарқ қилишини кўрсатади. Агар муайян осмон жисмининг орбита эксцентриситети нолга тенг бўлса, демак у идеал айлана бўйлаб ҳаракатланади; агар эксцентриситет қиймати нолдан катта ва бирдан кичик бўлганида, осмон жисми Қуёш атрофида эллипс шаклидаги орбита бўйлаб ҳаракатланади. Бунда эксцентриситет қиймати қанчалик бирга яқинлашгани сайин орбита эллипси шунчалик чўзинчоқ, овал шаклига кириб боради. Эксцентриситет бирдан ортиши билан осмон жисмининг орбитаси берк контур бўлмай қолади ва аввалига параболик (эксцентриситет бир бўлганда) ва кейин гиперболик (бирдан юқори ҳар қандай қийматда) кўринишга келади. Эксцентриситет қиймати чексизликка интилгани сари жисм орбитаси тўғри чизиққа айланиб боради. Шунга мувофиқ, эксцентриситети бирда катта бўлган ҳар қандай жисм эртами-кечми Қуёш тизимини тарк этиб чиқиб кетиши тайин демакдир. Бироқ бунинг учун жисм тезлиги ҳам етарли бўлиши лозим. Физикадан яхши хабардор кишилар дарҳол фаҳмлашганидек, «етарли тезлик» бу учинчи космик тезлик, яъни 16,4 километр/сония бўлиши керак. Шундан паст тезликда учаётган ҳар қандай жисмини охир-оқибат Қуёш гравитацияси тутиб олади ва унинг эксцентриситети албатта бирдан пасаяди.
Борисов кометасидан аввал эксцентриситети бирдан катта бўлган атиги иккита осмон жисми фанга маълум эди. Уларнинг дастлабкиси 1980 йилда кашф қилинган C/1980 E1 (Bowel) кометаси бўлиб, у 1,057 эксцентриситетга эга. Шунга қарамай, у Қуёш тизимининг оддий, ички кометасидир. 80-йилларда уни кузатган астрономлар мазкур комета қандай қилиб бунақа катта эксцентриситетга эга бўлиб қолганини аниқлаган. Маълум бўлишича, у Юпитер яқинидан учиб ўтаётганида олган қўшимча тезланиш эвазига тезлигини 23 километр/сониягача етказиб олган ва энди Қуёш системасини тарк этиш йўналишига эга траектория ҳосил қилиб олган.
Эксцентриситети бирдан катта бўлган иккинчи объект албатта ўша Оумуамуа юлдузлараро астероиди бўлиб, у ўтган йили кашф қилинганидан кўпчилик бохабар бўлса керак. Оумуамуа 1,2 эксцентриситетга ва 26,33 километр/сония тезликка эга. Оумуамуа шунчаки Қуёш системаси ичидан учиб ўтиб кетмоқда.
C/2019 Q4 (Борисов) кометаси эса Оумуамуа астероидидан сезиларли даражада катта бўлган тезлиги билан фарқланиб турибди. Боз устига, унинг думи мавжуд ва демак ундан газларнинг фаол равишда сочилиши рўй бермоқда. Шу сингари ғалати параметрлари туфайли Халқаро астрономия иттифоқи ушбу кометани тан олишга аввалига шошилмади ва ҳаваскор астроном Борисовнинг ҳисоб-китобларини бутун жаҳон бўйлаб яна бошқа ўнлаб мустақил астрономлар орқали қайтадан текширтириб чиқди. Олинган натижалар ҳаққоний эканлигини кузатувлар ҳам далиллади ва хатолик эҳтимолини барча мустақил экспертлар истисно қилди. Шундан сўнг 2019 йилнинг 12 сентябрь куни тарихда биринчи марта «келгинди комета» аниқлангани расман эътироф этилди.
