Журналист ва амалдор. Хайп ва этика масаласи
Олмазор тумани ҳокими ўринбосари Абдурасул Ваҳобов ва «Kun.uz» сайти ўртасидаги можаро жамиятда жиддий баҳсларни келтириб чиқарди. Журналистлар, блогерлар, фаол интернет фойдаланувчилари бу вазиятда «Kun.uz» вакилларининг томонини ёқлаб чиқди. Лекин «нариги» томонни ҳимоя қилганлар ёки ўртада туриб, бетарафлик сақлашга уринганлар ҳам етарли бўлди. Тафсилотларни ўтган ҳафта дайжестидан топишингиз мумкин.
Таҳририятимизга журналист Раҳимжон Маҳкамовнинг шу мавзудаги мақоласи келиб тушди. Унда муаллиф, юқорида айтганимиздек, «ўрталиқ»ни топишга уринади. Мақоладаги кўпгина фикрлар баҳсли, айримлари интернет аҳлининг эътирозига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Шунга қарамай, «Дарё» очиқ минбар сифатида ҳар қандай нуқтаи назарни ўқувчиларига етказишга тайёр. Ўқиб хулоса қилиш эса ҳар кимнинг ўзидан.
Ғирт машмаша. Олмазор тумани ҳокими ўринбосари Абдурасул Ваҳобов «Kun.uz» сайти тасвирга олиш гуруҳига тегишли камера штативини синдирди, интервью беришдан бош тортди ва журналистга ҳамла қилди. Тармоқ «портлаб» кетди: матбуот эркинлиги қани? ОАВнинг ахборот олишга бўлган ҳуқуқининг ҳимояси қани? ҳоким ўринбосари даф бўлсин! аризасини ёзиб қўйсин!
Барча блогерлар амалдорга қарши оёққа қалқди, шунингдек, жамиятнинг илғор ва «илғор» қатламлари ҳам. Гарчи улар, ҳоким ўринбосарининг важ-корсонларига ишонадиган бўлсак, машмашанинг деярли жиноий муқаддимаси бўлганидан бехабар бўлса-да, ҳарҳолда амалдорга қарши оёққа турди.
Аслида халойиқ орасида гап-сўзларни баттар урчитган нарса ҳам шу. Яъни Ваҳобов ҳокимиятнинг матбуот хизмати қаршисида «тазарру» қилди ва видеолавҳа Youtube’га жойланди. Ундан маълум бўлишича, «Kun.uz» мухбири Р. Исроилов аввал ҳам бу амалдорга бир «нозик масала» юзасидан мурожаат қилганмиш. Яъни, эмишки, журналист бу амалдордан ўзига ер майдони ажратиб берилишини ва бу ернинг бир қисмини кейинчалик ўз танишига ресторан (тўйхона) қуриш учун бериб юборишини айтган экан.
Бунинг нима эканини ҳаммамиз яхши биламиз. Гўёки амалдор, мўмайгина пул ваъда қилинганига қарамай, ушбу «тижорий» таклифни рад этган. Шунга кўра, тасвирга олиш жараёнида бўлиб ўтган жанжални ҳам ўша «таклиф»нинг рад қилинганига нисбатан ўч олиш деб қарашимиз керак экан. Хўш, энди кимни нима учун ва қандай жавобгарликка тортиш керак? Бу ҳақда шу масалалар бўйича ваколатли кишилар бош қотиргани маъқул. АОКА аллақачон ҳоким ўринбосарининг хатти-ҳаракатларини қоралаб чиқди. «Kun.uz» мухбирининг ташаббусига биноан ишга прокуратура ҳам қўшилиши керак эди.
Моҳиятан, бу воқеа мамлакат медиамайдонини қоплаб олган ялпи хайп шароитида «тўртинчи ҳокимият» ва ижро ҳокимияти орасидаги ўзаро муносабатлар характерининг яна бир ёрқин мисоли ўлароқ катта саҳнага чиқмоқда. Жараёнда қонун доирасидаги конструктив диалог ёки холис танқидга жой қолмагандек гўё. Чунки иккала тараф ҳам ўзини бунга мос тутаётгани йўқ. Бу ўсиш касаллиги. Мамлакат ўзгармоқда, бироқ амалдорларнинг ва, шунингдек, журналистларнинг ҳам онги бирданига ўсишини кутиш соддалик бўлган бўларди. Бунга вақт керак. Лекин барибир...
Мен ҳеч қачон журналист этикаси кодекси ва шунга ўхшаш масс-медиа вакилларининг хатти-ҳаракатларини меъёрлашга қаратилган қандайдир ақл ўргатувчи ҳужжат қабул қилинишига тарафдор бўлмаганман. Бунинг учун бошқа механизмлар мавжуд. Бунга ўхшаш ташаббуслар эса ўз мутахассислигига нисбатан қуруқ олифтагарчилик ҳамда бепарволик кайфиятида қаровчилардан чиқса керак. Чунки бошқа касбларнинг нимаси ёмон унда? Геологнинг, педагогнинг, авточилангарнинг, бастакорнинг, олисга юк ташувчи ҳайдовчининг ва ҳоказоларнинг этика кодекси ҳақида ҳеч эшитганмисиз? Мана мен ҳам ҳечам эшитмаганман. Алалоқибат хулқ-атвор энг аввало тарбия сифатига кўра шаклланади, тарбия эса у ёки бу касбдаги тор мутахассисликларга мутлақо алоқаси бўлмаган бошқа омиллар таъсирида олинади. Балки эндиликда ўша этика кодексига энг ашаддий қарши бўлганлар ҳам ўзидан шубҳаланиб қолган бўлса керак. Эҳтимол, бу нарса бизнинг журналистлар учун ҳақиқатан ҳам фойдали ва зарурий нарса бўлиб, энди усиз иш юрмай қолган бўлса-чи?
Ўзбекистон медиамайдонидаги бир неча ҳафталик кузатишларимнинг ўзиёқ шундай фикр уйғотмоқдаки, миллий матбуотимиз (айниқса интернет манбалар) ўзига берилган сўз эркинлигидан эмас, балки «истагингни қил» қабилидаги ҳолатдан «жунбишга» келяпти, бу эса ОАВни муайян қоидалар доирасига солиб қўйишга қаратилган янги ташаббуслар фойдасига хизмат қилмоқда.
Масалан, Хотин-қизлар қўмитаси томонидан қилинган ташаббуслар ва улар ортидан қанча шовшув кўтарилганини эслаш кифоя (кўпчилик учун ўша ташаббуслар қанчалик номаъқул кўринган бўлмасин, ҳозир гап бу ҳақда эмас). Ўша шовшувлар амалда елкасида нафақат кимларнингдир фикрича калта ўйланган баёнотлар, балки жамиятга фойдали бўлган кўплаб лойиҳалар ва одамларнинг фойдаси учун қилинган муттасил, лекин пинҳона меҳнат юки бўлган амалдорни очиқчасига обрўсизлантиришга айланиб кетди. Ўшанда ҳурматга лойиқ мутахассиснинг кўп йиллик врачлик ва раҳбарлик фаолиятини биров эсламади ҳам. Чунки исталган нарсани кулгига олиш осонлигидан аввалига холис бошланган мунозара жуда тезлик билан бетўхтов ҳақоратлар оқимига айланиб кетди.
Ҳа, хайп ҳазрати олийлари мамлакат бўйлаб зафарли одимламоқда. Шунингдек, интернетда атиги бир жуфт шубҳали қайд ёки шовшувли ролик қолдириб қўйганлардан энг эринчоқларигина ўзини профессионал блогер деб ҳисобламаяпти холос. Шунинг учун ҳам давлат манфаатлари нуқтаи назаридан келиб чиқиб ёки шуни важ қилиб кўрсатиб вазиятни назоратга олишни истаётганлардан ва ижтимоий тармоқларда ўзича мустақил контент жойлаётганларнинг жиловини тортиб қўйишга уринишлардан ажабланиш тўғрими? Бундай чораларнинг «болта усули»да амалга оширишга уринилиши эса (блогернинг изоҳлар учун жавобгарлиги сингари) яна ўша хайп учун баҳона бўлмоқда. Бу эса, ўз навбатида, матбуотга қарши навбатдаги тақиқлар жорий қилинишига туртки бермоқда. Шу тариқа, ҳаммаси боши берк кўчага кириб қоляпти, айлана бекилмоқда. Аниқроғи, спирал янгитдан буралмоқда. Лекин унинг ҳар бир навбатдаги айланиши миллий медиамуҳитимизни қаёққа етаклаб кетмоқда?
«Тўртинчи ҳокимият» ва ижро ҳокимияти орасидаги муроса қонунчилик базаси ва ҳуқуқий амалиёт орқали аниқланиши керак. Ўзбекистонда бу борадаги қонунчиликка гап бўлиши мумкин эмас; бироқ ҳуқуқий амалиёт борасида муаммолар бор. Айниқса ҳуқуқларнинг амалга оширилишда ҳаммага бир хил имконият йўқлигига жамият гувоҳ бўлиб турган замонда, масалан, уйларнинг бузилиши билан боғлиқ ҳолатлар орқали бундай муаммолар янада яққол кўзга ташланмоқда.
Янги маълумотларга кўра, бўлиб ўтган воқеалардан кейин Ўзбекистонда давлат идоралари ходимлари этика бўйича курсларни ўташга мажбур қилиб қўйилар экан. Бу борадаги ҳукумат қарори лойиҳаси аллақачон эълон қилинди. Бошқарувчиларни профессионал этиканинг ўзига хосликлар билан таништиришади, давлат хизматчиларини эса фуқаролар билан можароли вазиятларни ҳал қилиш ҳамда матбуот билан қонун доирасида мулоқот қилиш бўйича ўқитишади.
Улар бу қоидаларни ўзлаштиришмагунича Олмазордаги сингари ҳодисалар такрорланаверади. Бунисидан кейин яна бошқа амалдор ва журналист ўртасидаги навбатдаги машмаша пайдо бўлаверади. Ҳамманинг кўз ўнгида очиқчасига «разборкалар» пайдо бўлади. Миллий медиамайдонда эса, ҳеч кимга янгилик бўлмай қолган, ҳаммага одатий бўлиб қолган хайп яна бошланади. Кўп нарса бўлади. Одамларга гап бўлса бўлди...
Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.
