Чала чораларнинг зарари ҳақида. Халқ таълими вазирлигининг «элитний» мактабларга тегишли ташаббуси мисолида

«Дарё» колумнисти Ғайрат Йўлдош халқ таълими тизимида таклиф қилинаётган айрим ўзгаришлар, жумладан, баъзи мактабларга 1-синф ўқувчиларини қабул қилиш учун пул ундириш ташаббусига ўз муносабатини билдиради.

Ўзбекистонни ҳар томонлама ривожлантириб, ҳаммамиз оғзимизни тўлдириб гапирадиган Япония ёки Германия даражасига етиб олишни истамайдиган одам бўлмаса керак. Буни амалга ошириш учун ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий, ҳам ижтимоий жиҳатдан тизимли, мураккаб, ҳаттоки оғриқли, аммо шифобахш ислоҳотлар зарур бўлиб турибди. Шунақа вазиятда айрим амалдорларнинг чала чоралар билан муаммоларни хаспўшлаш, халқ фикрини чалғитишга уриниши ачинарли ҳол. Бунақа чала чоралар муаммони ҳал қилиш ўрнига уни янада чуқурлаштиради. Чунки:

• аслида ижобий бўлган фикрларнинг обрўсини тўкади (дискредитация қилади), халқ ишончини сўндиради;
• пул, вақт, иш кучи ресурслари бесамар ишлатилишига олиб келади;
• жамиятда ижтимоий тенгсизликни чуқурлаштириб, қарама-қаршиликларни кучайтиради, турли низолар хавфини оширади.

Яқинда Халқ таълими вазирлигининг Тошкент шаҳрида мактабларга болаларни 1-синфга қабул қилиш учун тўлов ўрнатиш ташаббусини олайлик. Бу ташаббус қизғин муҳокамаларга сабаб бўлди. Баҳс-мунозаралар натижасида халқ таълими тизимида мавжуд муаммолар яна бир карра тилга олинди. Булар:

1. кўпчилик мактабларда таълим сифати жуда паст;
2. мактабларда коррупция мавжуд.

Вазирлик иккинчи муаммони қисман ҳал қилишга қаратилган ташаббус билан чиқди, биринчи муаммо эсга ҳам келмади. Ўз навбатида, ташаббус аҳоли томонидан кескин танқидга учради. Оқибатда ташаббус ҳам амалга ошмади, муаммо ҳам ечилмади.

Фараз қилинг, ҳовлида бир онанинг ўн фарзанди ўйнаб юрибди, тановул вақти онаси келиб, энг кучли ўғлига ва энг чиройли қизига нон бериб, қолган саккиз нафарига «билганларингни қилинглар, менда фақат иккита нон бор, бошқа йўқ», деса. Буни эшитган одамда «қолган болалар ўгаймикин?» деган савол туғилиши табиий.

Бизнинг вазирлик ҳам шу онага ўхшайди: гўёки «элитний» бўлмаган мактаблар ўгай ёки бошқа микроҳудудда яшовчилар иккинчи даражали одамлардек. Аслида барча мактабларда таълим сифатини ўша мактаблар даражасига олиб чиқиш ва ундан-да яхшилаш, барча фуқаролар учун сифатли таълимга бирдек имконият яратиш вазирликнинг асосий мақсади бўлиши керак эди, бу мақсадда вазирлик тизимли ва тўғри йўл тутиш ўрнига осонгина «йўлини қилиб қўйиш» ташаббуси билан чиқиши ғалати. Юқорида айтганимиздек, бу чала чора ҳам:

• аслида республикамизда таълим тизимини ривожлантириш учун ягона тўғри йўл таълимни текин, лекин сифатсиз, коррупциялашган ва табақаланган тизимдан чиқариб, пуллик, лекин сифатли, шаффоф ва барча фуқаролар учун тенг имкониятлар яратилган тизимга ўтказиш бўлгани ҳолда, ҳалиги ташаббус омма ичида «пуллик таълим ёмон», «яна соққакашлик» деган фикрларни келтириб чиқарди, юқорида кўрсатилган муаммолар мисқолча ечилмади, лекин таълим соҳасини яхшилашга бўлган ишончга путур етди. Энди биров яхши фикр билдирса ҳам, халқ орасида «эээ, қўйсангчи, бунақаларни аввал ҳам кўрганмиз» каби кайфият бўлиши тайин;
• вазирлик ташаббусини амалга оширишга кетадиган ресурслар аслида тизимли фаолият учун зарур ресурсларни емириши тайин эди. Пуллик таълим тизимини шакллантириш учун ресурслар зарур, бу шубҳасиз, лекин бугун ўзи чекланган ресурсларни бебилиска ишлатсак, кейинчалик ростмана зарурат бўлганда улар аллақачон самарасиз чораларга ишлатиб бўлинган бўлар, оқибатда муҳим ислоҳотлар ресурслар етишмаслиги натижасида амалга ошмай қолар эди;
• жамиятдаги қарама-қаршилик кучайганини кўриш учун ҳалиги ташаббус муҳокамасига қараш кифоя.

Бундан ташқари, таълим соҳаси мамлакат равнақи учун ниҳоятда муҳимлиги ҳисобга олинса, чала чоралар сифатсиз кадрларни тайёрлаб, келажагимизни ҳам емиради — яна ўша баҳсларга қаранг: «болаларимизни кичкиналигидан тенгсизликка, ҳамма нарсани пул билан ўлчашга ўргатамиз ва келажакда мана шундай тарбиядаги одамларга бўйсуниб яшашга мажбур бўламиз», қабилидаги фикрларга қўшилмай бўлмайди.

Танқидни қилгандан кейин ечимни ҳам кўрсатиш керак, дейишади. Хўш, тўғри йўл қандай бўлиши керак эди? Бу борада шахсий қарашимни баён этсам.

Бугунги кунда текин таълимни молиялаштириш мана бундай схематик кўринишда амалга ошириляпти:

Яъни аҳоли давлат бюджетига солиқ тўлайди (тадбиркорлар тўлаётган солиқ ҳам, илдизига қарасангиз, пировард натижада аҳолидан олинади), кейин таълим тизими бюджетдан молиялаштирилади. Бунда солиқнинг қанча қисми айнан таълим тизимига кетиши, таълим тизимига ажратилган пулнинг қанчаси эса бевосита мактабларгача етиб бориши шаффоф эмас — бюджет маблағлари ўзлаштирган амалдорлар ёки мактаб таъмири учун ажратилган пул фестиваль ўтказиш учун ишлатиб юборилгани ҳақида хабарларни аҳён-аҳёнда ўқиб турибмиз.

Ўзбекистонни ривожланган мамлакатлар қаторида кўришни истасак, улар қилган ишни қилишдан бошқа чорамиз йўқ, деб ўйлайман. Шундан келиб чиқсак, таълим тизими қуйидаги ўта соддалаштирилган кўринишга келиши керак:

Бу ҳолатда (Халқ таълими вазирлиги, эътибор қаратинг!):

• мактабларда ривожланиш ва таълим сифатини яхшилаш учун етарлича маблағ йиғилади;
• юқорида айтилган коррупция ёки мақсадсиз сарфлар ҳолатлари ўз-ўзидан йўқолади;
• мактаблар ўртасида рақобат пайдо бўлади, билим сифатини ошириш ва пулдан оқилона фойдаланиш яна ҳам яхшиланади.

Албатта, савол туғилиши табиий:

1. Аҳоли пуллик таълим учун пулни қаердан олади?

Жавоб: Давлат бюджетига таълим тизими билан боғлиқ юклама камайса, бугунги солиқ даражаси шу солиқнинг таълимни молиялаштириш учун кетадиган қисмига камайиши керак. Яъни аҳоли камроқ солиқ тўлаб, тежалган пулни давлатга эмас, тўғридан-тўғри таълим муассасасига тўлайди. Кўриб турибсизки, таълим билан боғлиқ муаммони ҳал қилиш учун солиқ тизимини ҳам ислоҳ қилиш талаб этилади, «тизимли ислоҳотлар» иборасининг маъноси ҳам шундадир. Халқ таълими ва Молия вазирликлари биргаликда аҳоли солиқларининг таълим тизимига йўналтириладиган қисми ва ҳар бир таълим муассасасида ўз-ўзини молиялаштиришга доир тавсияларни тайёрлаши, кейин мактаблар ана шу тавсиялар асосида мустақил хўжалик юритувчи субъектларга айлантирилиб, тегишли тарифлар ишлаб чиқиши керак бўлади.

2. Солиқни камайтиргандан кейин ҳам таълим учун тўлов барчага баробар имкониятли бўлмайди. Кам таъминланганлар нима қилади?

Жавоб: Ижтимоий адолатни таъминлаш учун давлат ана ўша юқорида кўрсатилган солиқдан (фақат энди ижтимоий соҳага мўлжалланган қисмидан) кам таъминланган оилаларга таълим учун мақсадли тўловларни амалга оширади. Бундай мақсадли тўловлар миқдори бугунги кунда таълим тизимига сарфланаётган харажатларнинг юздан бирича ҳам келмаса керак, буни билиш учун Молия вазирлигидан тегишли ҳисоб-китобларни кутиб қоламиз.

3. «Элитний» мактаблар бўладими? Уларда тўлов қимматроқ бўладими?

Жавоб: Ҳа, ўқув сифати яхшироқ мактаблар бўлади, болаларни бундай мактабларга жойлаштириш талаби юқорироқ бўлгани учун уларда ўқиш қимматроқ бўлади. Лекин мактаблар орасидаги эркин рақобат бундай мактабларнинг тобора кўпайишини, шу билан бирга, «оддий» мактабларда ҳам ўқитиш сифати ошиб бориши, «оддий» мактаб ҳам вақти келиб «элитний» бўлиб қолишини таъминлайди.

4. Коррупция нима бўлади? Ҳамма «соққа»ни мактаб директорлари қиладими?

Жавоб: Боя айтганимдек, Япония ёки Германиядай бўлмоқчи эканмиз, улар қилган ишни қилишимиз керак. Уларда бу масала қандай ҳал этилган? Мактабни бошқариш нафақат директор ёки халқ таълими бўлими орқали, балки жамоатчилик томонидан, васийлик кенгаши орқали амалга оширилади. Бундай кенгашларни тузиш, уларнинг ишини ташкил қилиш фуқароларни фаоллаштиришга доир сиёсий ўзгаришларни ҳам талаб қилади. Сиёсий ўзгаришларсиз ҳар қандай саъй-ҳаракат чала чоралигича қолиб кетаверади.

Telegram’даги «Замбаракнинг ўқи» каналида Канадада мен таклиф қилаётган кенгашга ўхшаган тузилма қандай ишлаётгани яхши кўрсатилган. Ёзилишича, Альберта провинцияси таълим вазирлигининг вазифаси — таълим стандартларини белгилаш, уларни назорат қилиш ва кенгашларни молиялаштириш, аммо у бевосита мактабларни бошқармайди. Бу ота-оналар томонидан сайланадиган структура — таълим кенгаши амалга оширади.

«Улар болалар сонига қараб вазирликдан пул сўрайди, пулни мактабларга тақсимлайди, қайси туманда нечта мактаб қуриш кераклигини ҳал қилади ва ҳоказо. Умуман олганда, таълим жараёнини, ҳўжаликни юритади. Вазирлик кенгаш ишига аралашиши анча мушкул, чунки кенгаш халқ томонидан тўғридан-тўғри сайланади», — дейилади матнда.

5. Бу яхши иш экан, лекин қачон бўлади?

Жавоб: Бундай тизимли ислоҳотлар анча узоқ муддат, аниқроқ айтсак, йиллар давомида босқичма-босқич чоралар киритиш, тегишли оралиқ мақсадлар қўйиш ва оралиқ натижаларни таҳлил қилишни ўз ичига олган аниқ режа асосида амалга оширилади. Зарурат туғилганда режаларга тегишли ўзгаришлар ҳам киритилади, яъни режалар тошда ўйиб ёзилмайди. Лекин пировард мақсад аниқ бўлса, масофа яримлаганда «йўли қилиб юборилмаса», мақсадга ўша Япония ёки Германияга нисбатан тезроқ етиб олсак бўлади, негаки уларнинг хато ва ютуқларини кўриб турибмиз — хатосини такрорламасак, ютуғини ўргансак, марра бизники.

Таълим соҳасидаги ислоҳотлар аслида янада кенгроқ моҳиятга ва муҳимроқ аҳамиятга эга. Бу мақолада фикрлар жуда қисқа кўринишда, тор доирада ва, асосийси, мутахассис бўлмаган одам томонидан келтирилди. Баҳс-мунозара келиб чиқиши тайин. Якуний хулоса ва мутлақ ҳақиқатга даъво қилмаган ҳолда, Халқ таълими вазирлигидан ўз ишига пухта ёндашишни, чала чоралар эмас, ҳар томонлама ҳисоб-китоб қилинган тизимли ташаббуслар билан чиқишини сўраб, мавзуни ёпаман.

Аммо атрофда бошқа соҳалардаги чала чоралар қанча? «Қорайтирилган ойналар», «чарм пойабзал», ҚҚС билан боғлиқ чалкашликлар, ОТМдаги «суперконтракт», туризмни ривожлантиришдаги кўзбўямачиликлар ва яна бошқа гаплар...

Яна такрорлайман, бу чораларнинг ҳаммаси аслида яхши ғояларни «бир тийин» қилиш, халқ ишончини тамом сўндириб, тушкунликни келтириб чиқариш, давлат мулкини бебилиска сарфлаш (орада талон-тарож ҳам қилиб туриш), жамиятда табақаланиш ва низоларга пойдевор яратишдек бузғунчиликдан бошқа нарса эмас.

Халқимизда «дўппини бир четга қўйиб ўйлаш» ёки «етти ўлчаб, бир кесиш» каби гаплар бежиз пайдо бўлмаган. Модомики гап келажагимиз ҳақида борар экан, шошма-шошарлик қилмасдан, ҳар бир масалани пухта ўйлаб, ўз ақлимиз етмаса, чет эл тажрибасини яхшилаб ўрганиб, ҳақиқий яхши ташаббусларни берайлик ва уларнинг муҳокамасига жиддий ёндошайлик, токи кунимиз чала чораларга қолмасин.

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.