Иқтисод фанлари доктори, профессор Шуҳрат Тошматов шу кунларда кенг муҳокама қилинаётган солиқ тизимини ислоҳ қилиш концепциясига таҳлилий ва танқидий муносабати акс этган мақоласини «Дарё»га тақдим этди. Қуйида мақола эътиборингизга ҳавола этилади.

Солиққа тортиш тизимини ислоҳ қилишнинг асосий йўналишлари бўйича кўзда тутилаётган йирик ўзгаришларга муносабат:

Юридик шахсларнинг фойда солиғини бекор қилиш (тижорат банклари ва суғурта ташкилотлари бундан мустасно) ва дивидендлар солиғи 25 фоизли ставка бўйича фақатгина дивидендлар кўринишида тўланадиган даромадга солиқ солиш тартибини белгилаш ва қўллаш.

Мазкур ислоҳотдан корхоналар ихтиёрида қоладиган фойдани ишлаб чиқаришни ривожлантиришга йўналтиришни рағбатлантириш ва бу орқали макроиқтисодий самарага эришиш кўзда тутилган бўлиши мумкин. Буни албатта узоқни ўйлаб кўрилаётган чора-тадбир сифатида баҳолаш мумкин. Шу билан бирга инвестор нуқтаи назаридан қаралганда дивиденд сифатида ундириладиган солиқнинг ставкаси (25 %) масаласини пасайтириш жиҳатдан ўйлаб кўриш керак, чунки дивиденд солиғи ставкаси асосий ҳамкор давлатларимиз Россияда резидент ва норезидентлигига қараб 13 фоиздан 15 фоизгача, Қозоғистонда 15 фоиз атрофида, шунингдек республикамиз солиқ ислоҳотларида фойда солиғини бекор қилиш (Эстонияда нол ставка деб аталади) ва дивиденд солиғи ўтказиш жиҳатида асос қилиб олинган Эстония тажрибасида ҳам дивиденд солиғи ставкаси 20 фоизни ташкил этади, мамлакатимиз солиқ ислоҳотларида эксперт сифатида консалтинг фирмаси қатнашаётган Грузияда тақсимланган фойдадан солиқ ставкаси 15 фоизга тенг. Концепцияда кўзда тутилган дивиденд солиғи ставкасини пасайтириш масаласини фикримизни қуйидагилар билан асослашга ҳаракат қиламиз:

Биринчидан, мулкдор-инвестор бизнесга маблағ йўналтиришда энг аввало ундан келадиган фойдани максималлаштиришни кўзда тутади, бу билан кўпроқ ихтиёрида қоладиган, тўғрироғи чўнтагига кирадиган даромадни оширишни назарда тутади. Шунинг учун, фақат шунинг учун бозор иқтисодиётида инвестор рискка боради, таваккал қилади. Агар инвестор, мулкдор ўзига оладиган (қўлига тегадиган) даромадлардан (дивиденд) солиғини оширилиши унинг бизнесга даставвал маблағ тикишда ўйлантириб қўйса, кейинги навбатда дивидендларни кўпайтиришга бўлган интилишида ҳам ўйлантириб қўяди.

Иккинчидан, ёлланма ишчи даромади билан мулкдор оладиган даромадни (дивидендни) бир хил жиҳатдан қараш қанчалик ўринли (концепцияда жисмоний шахслар даромад солиғини ставкасини ҳам 25 % қилиб белгиланган). Инвестор риск қилиб маблағ тикаётган бир пайтда, ёлланма ишчи функсионал вазифасини бажарганлик учун иш ҳақи олади ва бу рискдан бир мунча ҳоли ҳисобланади.

Учинчидан, хорижий инвесторларнинг жалб қилинишида ушбу чоранинг ижобий таъсир этиши ҳам мунозарали, чунки хорижий инвестор ички инвестордан ҳам кўра кўпроқ тиккан (йўналтирган) маблағини тезроқ чиқариб олишни хоҳлайди.

Тўртинчидан, бу босқичларни босиб ўтган давлатлар тажрибасидан маълумки, самарали солиқ ставкаларининг ошиши инвестиция оқимига салбий таъсир этади.

Бешинчидан, дивиденд солиғи фақат давлат бюджетига тушади ва мақсадли жамғармаларга тақсимланмайди. Демак ёлланма ишчи тўлаётган даромад солиғи мақсадли жамғармаларга тақсимланиши туфайли пенсия ҳисобланаётганда пенсия тайинлаш базасига киритилади, дивиденд солиғи тўловчи мулкдор бундай ижтимоий рағбатдан ҳам маҳрум бўлади.

Шу билан бирга фикримизча, фойда солиғининг (кўпгина хорижий давлатларда корпорация солиғи деб аталади) сақланиб қолиниши нафақат давлат бюджетини тўлдиришда фискал вазифани, шу билан бирга фойдани шакллантириш ва унинг ҳисобини юритишдаги мулкдорнинг масъулиятини ҳам оширишда катта хизмат қилади.

QQС ни товар айланмаси 1 миллиард сўмдан ортиқ бўлган солиқ тўловчиларнинг барча тоифалари, шу жумладан якка тартибдаги тадбиркорлар орасида кенг тадбиқ этиш билан бирга QQС ставкасини 20 фоиздан 12 фоизгача камайтириш, шунингдек, республикамизда ишлаб чиқариладиган қишлоқ хўжалик ва айрим озиқ-овқат маҳсулотларининг нархлари ўсишига йўл қўймаслик мақсадида сотиш айланмаларини QQС дан озод этиш билан бирга тўлақонли солиқ солиш тизимини яратиш ва солиққа тортиш базасини аниқлаштириш.

Республикамизда қўшилган қиймат солиғи ставкасини пасайтириш бир неча йилдан буён долзарб бўлиб турган масала ҳисобланиб, ушбу йўналишдаги ислоҳотни фақат қўллаб-қувватлаш мумкин. Ушбу ҳолатда ставкани ўрнатишда аниқ ҳисоб китобларни амалга ошириш талаб этилади, яъни республикамиз бюджетида QQСни улуши энг юқори бўлиб, бюджет даромадларини шакллантиришда муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.

Шу муносабат билан биринчидан QQС ставкасининг пасайишини ялпи ички маҳсулотнинг ўзгаришига таъсирини аниқлаш, иккинчидан QQС тўловчилар сонининг кескин ошиши ҳисобига солиқ солинадиган базанинг кенгайишини ҳисоблаб чиқиш, шунингдек QQС тушумини натижавий омил сифатида белгилаб унга таъсир этувчи бошқа омилларнинг таъсирини корреляцион-регрессион таҳлил қилиш орқали тушумларда юз берадиган ўзгаришларни прогнозлаш мумкин. Бу бўйича 2008 йилда республикамизда олиб борилган тадқиқотларнинг кўрсатишича (таҳлилда натижавий омил сифатида қўшилган қиймат солиғи бўйича тушумларнинг таққослама нархлардаги суммаси, таъсир этувчи омиллар сифатида эса QQС базаси, QQС тўловчилар сони, QQСнинг ўртача ставкаси ва экспорт-импорт операциялар бўйича савдо суммаси олинган) QQС ставкасининг бир фоизга пасайиши солиқ солинадиган базани 14 фоиздан ортиқ ошишига олиб келади. Тўғри ушбу таҳлилни охирги маълумотлар бўйича янгилаш зарур, лекин шунга қарамай QQС ставкасининг пасайиши ҳамда мазкур солиқни тўловчилар сонининг ошиши солиқ солинадиган базанинг кенгайишига хизмат қилишга шубҳа йўқ.

Жисмоний шахслар даромад солиғи, Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги ҳузуридаги бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига ягона ижтимоий тўлов ва фуқаролар суғурта бадалларини 25 фоизли бир текис шкаладаги ставка бўйича жисмоний шахсларнинг даромад солиғи сифатида бирхиллаштириш.

Ушбу ислоҳотни солиққа тортиш тизимини ихчамлаштириш ҳамда жисмоний шахсларнинг даромад солиғини соддалштириш бўйича қўйилган катта қадам деб баҳолаш мумкин. Шу билан бирга қуйидаги ҳолатларни ҳам эътибордан қолдирмаслик зарур:

Биринчидан, солиқ ва мажбурий тўлов тушунчалари бир-биридан фарқ қилиб, буларни айнан бир хил мажбурий тўлов деб қараш керак эмас. Тўғри келиб тушган солиқни тақсимлаш орқали (худди ҳозир ягона солиқ тўлови тақсимлангани каби) бир қисмини бюджетга, бир қисмини Пенсия жамғармасига йўналтириш мумкин. Шу билан бирга илғор хориж тажрибасида жисмоний шахслар томонидан тўланадиган солиқ ва суғурта бадалини юридик шахс (иш берувчи) томонидан тўланадиган мажбурий тўлов билан бириктирилиб, ягона ҳолда солиқ тўланиши жорий этилган давлатларни учратиш қийин.

Иккинчидан, ягона текис ставканинг жорий этилиши нисбатан пастроқ иш ҳақи оладиган жисмоний шахсларда солиқ юкининг ошишини келтириб чиқариши мумкин, шу сабабли солиқ солинмайдиган энг кам даромадлар миқдорини жорий этиш талаб этилади. Фақат бу билан муаммони ечиб бўлмайди, чунки нисбатан пастроқ иш ҳақи оладиган жисмоний шахслар томонидан Пенсия жамғармасига пул маблағларнинг ўтказилмаслиги уларнинг пенсия миқдорини аниқлашда ва молиялаштиришда жиддий муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.

Учинчидан, юридик шахснинг (иш берувчи) ёлланма ишчи олдидаги ижтимоий масъулиятини ошириш мақсадида ёлланма ишчидан суғурта бадали билан бирга юридик шахсдан пенсия жамғармасига мажбурий тўлов ундирилади. Ривожланган давлатларда юридик шахс ва жисмоний шахсларнинг пенсия жамғармасига йўналтирадиган маблағлари нисбати тахминан 50/50 фоизни ташкил этади.

Умумий хулоса сифатида келтириш мумкинки, фикримизча, жисмоний шахсларга даромад солиғи бўйича бир текис ставкани камайтириш ҳамда солиқ солинмайдиган энг кам даромадларни ва суғурта бадалини жорий этиш орқали юридик шахларга ёлланма ишчилар иш ҳақига нисбатан пенсия жамғармасига тўловларни пасайтирилган ставкаларда тадбиқ этиш мақсадга мувофиқ.