Бизнес соҳасида ғояни амалиётга тадбиқ қилишда тажриба, маҳорат, интилиш билан бир қаторда молиялаштириш асосий масалалардан бири ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда молиялаштиришда одатий кредит, устав капиталга пул киритиш, грант, акцияларни сотиш, ҳосилавий молиявий инструментлардан фойдаланиш сингари одатий усуллардан ташқари бошқа турли воситалар ҳам амалда ўйлаб топилган. Бугун биз шулардан бири бўлган краудфандинг ҳақида тўхталамиз.
Краудфандинг (халқ молиялаштриши, ингл. crowd funding, crowd — «омма», funding — «молиялаштириш») — инсонлар (донорлар)нинг жамоа бўлиб бирлашуви бўлиб, улар беғараз мақсадда ўз маблағлари ва турли ресурсларини бирор бир лойиҳа ёки мақсадни амалга оширмоқчи бўлган ташкилот ёхуд инсонга сарфлашлари ҳисобланади. Одатда краудфандинг интернет тармоғида амалга оширилади.
Жамоавий беғараз молиялаштириш (краудфандинг) Интернетда тобора машҳур бўлиб бормоқда. Ушбу машҳурлик тўлқинини ўз вақтида аниқлаган ҳолда америкалик тадбиркорлар Kickstarter.com лойиҳасини ишга туширишган. Ушбу сайт муаллифларга амалга оширмоқчи бўлган ғоялари учун инвестиция қидириш ва жалб қилиш мақсадида ташкил этилган. Юқоридаги сайт хизматларидан инвестиция қидириш мақсадида тадбиркорлар, ижодий соҳа вакилларидан режиссёрлар, ёзувчилар, мусиқачилар, ўйин ишлаб чиқарувчилар, рассомлар, сценарий муаллифлари бирдай фойланишлари мумкин.
Kickstarter.com сайтида краудфандингнинг ишлаш тартиби
Лойиҳанинг ишлаш тартиби жуда оддий. Сайт фойдаланувчиси ўз ғоясини илгари суради ва ёзма равишда изоҳлайди, керакли бўлган маблағни кўрсатади ва маблағни йиғишнинг энг сўнгги муддатини белгилайди. Айрим ҳолларда фойдаланувчи беғараз молиялаштирувчиларга турли мукофотлар таклиф қилиши мумкин, масалан ўз логотипи туширилган футболкаларни совға қилиш.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, барча беғараз ёрдам пуллари яхши мақсадларда йиғилади ва бепул футболка лойиҳани амалга ошириш учун пул тиккан инсонлар олиши мумкин бўлган ягона нарсадир. Ҳар қандай лойиҳа ҳомийси ўзи пул тиккан лойиҳанинг амалга оширилишини кузатиши мумкин, бироқ лойиҳа муаллифи фойдасидан фоиз олишга ҳақли эмас, улуш ёки корхонани ташкил этишдаги акцияларга эгалик қилиш ҳуқуқига ҳам эга эмас.
Йиғилган пуллар Amazon Payments тизими ёрдамида яратилган махсус ҳисобрақамга йўналтирилади. Ўзига маъқул келган ғояларга пул тикмоқчи бўлган хоҳловчилар пул миқдорини ўзлари мустақил белгилайдилар. Олдиндан белгиланган муддат ниҳоясига етса маблағлар йиғилиши тўхтатилади. Агар белгиланган маблағ тўпланган бўлса, пуллар муаллифнинг ҳисобрақамига ўтказилади.
Агар белгиланган миқдор тегишли муддатгача йиғилмаган бўлса ҳам пул йиғилиши барибир тўхтатилади ва бекор қилинади. Бу ўз навбатида муаллифларни ўз ғояларини янада тушунарлироқ ва кўпроқ инсонларни жалб қилиш учун қизиқарлироқ қилиб тақдим қилишга ундайди.
Kickstarter жалб қилинган маблағлардан 5%, Amazon Payments эса ўз навбатида қўшимча 3—5% комиссион ҳақ ушлаб қолишади. Маблағ ва инвестициялар жалб қилиш учун мўлжалланган бошқа кўплаб форумлардан фарқли ўлароқ, Kickstarter лойиҳа ва ишланмаларга нисбатан мулк ҳуқуқига даъво қилишмайди, лекин сиздан олинган интеллектуал мулкни эксклюзив бўлмаган турли мақсадларда фойдаланиши мумкин. Шунга қарамасдан сайтда амалга оширилган лойиҳалар сақланиб қолади ва барча учун очиқ саналади. Лойиҳани молиялаштириш якунлангандан кейин ҳам сайтга юкланган маълумотлар таҳрир қилиниши ёки ўчирилиши мумкин эмас.
Kickstarter иштирокчилари сайтни ўз маҳсулотларини сотиш ва синаб кўриш учун майдон сифатида фойдаланишлари мумкин.
Ҳозирда Kickstarter тизимидан фақат АҚШ фуқаролари фойдаланишлари мумкин. Бироқ шунга ўхшаш тизимни бизнинг мамлакатимизда ҳам яратишда айтарлик чекланишлар йўқ.
Аслида краудфандинг Ўзбекистон учун ҳам бегона эмас, амалда бу усулдан фойдаланиш ҳолатлари мавжуд. Масалан, бирор бир кишининг соғлиги ёмонлашганда операция ёки даволаниш учун зарур бўлган пулни тўплаш керак бўлса интернет ижтимоий тармоқларида ва турли сайтларда ёрдам сўраб пластик карта рақамларини қолдирган ҳолда мурожаат этиш ҳолатлари мавжуд. Бу ҳам краудфандингнинг бир кўриниши.
Бироқ краудфандингни иқтисодий ва ижтимоий соҳаларни ривожлантириш ва янгилик киритиш бўйича қилинадиган лойиҳалардаги ғояларни молиялаштиришга йўналтириш жуда муҳим саналади. Шундай ғоялар борки, улар мавсумий ёки бир марталик характерга эга, яратувчисига моддий манфаат олиб келмайди, бироқ жамиятга жуда катта фойда бериши мумкин. Айнан шу лойиҳаларни молиялаштиришда краудфандингнинг ўрни беқиёсдир. Бироқ бунда лойиҳани амалга оширувчи маблағ келиб тушадиган ташкилот ёки инсоннинг нақадар ишончли ва мақсадли ҳаракат қилиши масаласи асосий ўринга кўтарилади. Уларнинг фаолияти шаффоф ва кузатувчилар учун очиқ бўлиши лозим. Шундагина краудфандингдан самара юқори бўлади.
Ўзбекистонда бу борада келгусида кичик лойиҳаларни молиялаштириш учун краудфандинг йўлидан фойдаланган ҳолда маблағ жалб қилиш имкониятлари очилиши мумкин. Чунки инновацион иқтисодиётнинг шиддат билан ривожланиши учун ўз вақтида молиялаштириш манбалари етарли бўлиши талаб этилади. Ўйлаймизки, ушбу йўналиш тез орада бизнинг жамиятда ҳам ўз ўрнини топади.
Тангишов Мансур, молиячи эксперт
Изоҳ (0)