Ўзбекистонда «Кинематография тўғрисида»ги қонун лойиҳаси ишлаб чиқилмоқда. Бу борада ҳозирги қадар қандай ишлар амалга оширилгани ва, умуман, қонуннинг қабул қилинишидан кўзланган мақсадлар ҳақида «Ўзбеккино» Миллий агентлиги матбуот хизмати билан ҳамкорликда тайёрланган материал орқали ахборот олишингиз мумкин.

Янгича иқтисодий шароитларда кинематография соҳасида давлат назорати ҳамда аудиовизуал асарларни яратиш (ишлаб чиқариш), кўпайтириш, фойдаланиш ва уларни сақлаш билан боғлиқ жараёнларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда аудиовизуал соҳадаги муносабатлар турли ҳуқуқ тармоқларидаги бир қатор қонунлар ва қонуности ҳужжатлари билан тартибга солинмоқда. Бевосита кинематографияга тааллуқли ҳуқуқий нормаларнинг ягона тизими мавжуд эмаслиги, айрим ҳуқуқий муносабатлар қонун ҳужжатлари билан тартибга солинмай қолаётганлиги миллий кинематографияни жаҳон стандартлари даражасига олиб чиқиш имконини бермаяпти.

Ўзбекистон Президентининг 2004 йил 16 мартдаги «Кинематография соҳасини бошқаришни такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони, Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 17 мартдаги «‘Ўзбеккино’ Миллий агентлиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»ги қарори кинематография соҳасини ҳуқуқий тартибга солишда ўз вақтида қабул қилинган муҳим ҳужжат бўлди. Лекин ўтган 12 йил соҳада ҳал этилиши лозим бўлган қатор муаммо ва камчиликлар йиғилиб қолганлигини кўрсатмоқдаки, бу миллий кинематографияни ҳам тубдан ўзгартиш учун янги қонун ҳужжатларини қабул қилиш заруратини келтириб чиқармоқда.

Шулардан келиб чиқиб, Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 17 февралда қабул қилган қарори билан тасдиқланган «2016 йил учун қонунлар лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш Дастури»га «Кинематография тўғрисида»ги қонунни ишлаб чиқиш масаласи киритилган бўлиб, у жорий йилнинг сентябрь ойида Вазирлар Маҳкамасига тақдим этилиши керак.

Қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш бўйича ҳукумат томонидан тасдиқланган Режа-графикда белгиланган тадбирлар ижросини таъминлаш мақсадида «Ўзбеккино» Миллий агентлиги мутахассислари, турли вазирлик ва идоралар вакиллари ва соҳада фаолият кўрсатаётган кинодраматурглар, кинорежиссёрлар ва киношунослардан иборат таркибда Ишчи гуруҳи тузилиб, ҳозирда қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш юзасидан амалий ишларга киришилган.

Ишлаб чиқилаётган қонун лойиҳаси қандай бўлиши керак? Ундаги нормалар кинематография соҳасидаги қайси муносабатларни ҳуқуқий тартибга солади? Бу ҳақда қуйида батафсил тўхталиб ўтамиз.

Тайёрланаётган қонун лойиҳасини икки алоҳида — Умумий ва Махсус қисмларга бўлиш мумкин.

Умумий қисмда:

1. Ушбу қонун билан тартибга солинадиган соҳалар аниқланади. Кинематографиянинг асосий тамойиллари ҳамда кинематография соҳасида фаолият кўрсатаёган фуқаролар ва юридик шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ўрнатилиб, ўзбек кино санъатининг устувор йўналишлари белгиланади.

2. Ўзбекистон қонунчилиги тизимида янги қонуннинг ўрни, унинг амалдаги норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан алоқадорлиги белгиланиб, кинематография тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ягона мажмуаси яратилади.

3. Бугунги ижтимоий-иқтисодий шароитлардаги талаблардан келиб чиқиб, мазкур соҳада давлат сиёсатининг асослари белгиланади.

4. Кинематография соҳасидаги терминлар тушунчаси берилади (ҳозирги кунда кенг тарқалган, аудиовизуал соҳадаги мавжуд қонун ҳужжатларидаги терминларнинг тушунчаси нотугаллиги, айримларининг бир-бирига қарама-қаршилиги амалиётда ноаниқликларга сабаб бўлиб, бу салбий ҳуқуқий ва иқтисодий оқибатларни келтириб чиқариши мумкин. Ишлаб чиқиладиган қонунда миллий ва чет эл қонунчилиги амалиёти асосида кинематографияга тааллуқли янги терминлар тизими яратилади. Масалан, қонун лойиҳасида «миллий фильм», «ҳамкорликдаги фильм» ва «хорижий фильм» тушунчасини белгилаш зарур бўлиб, унинг мақомини ўзлаштиришда аниқ мезонларга асосланиш ва унинг ҳуқуқий оқибатлари инобатга олиниши лозим (шу жумладан продюсер, дистрибьютор, инвестор ва бошқа терминларда ҳам).

5. Миллий кинематографияни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шакллари ва уни амалга ошириш тартиби ва шартлари белгиланади.

Қайд этиш керакки, миллий кинематографияни давлат томонидан қўллаб-қувватлашда Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 17 мартдаги қарори қабул қилинганидан кейин кино ишлаб чиқариш жараёнида маълум бир босқичда аҳамиятли ҳужжат сифатида муҳим рол ўйнади. Лекин ҳозирги кунда ушбу ҳужжат ҳар томонлама қайта кўриб чиқишга муҳтож.

Шунга кўра, қонун лойиҳасига:

• ривожланган хорижий давлатлар тажрибасини ҳисобга олган ҳолда кинематографияни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш шаклларини белгилаш;
• кинематография соҳасидаги ташкилотларни қайта жиҳозлаш ва модернизация қилишни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш (биринчи навбатда, кино ишлаб чиқарувчи ва аҳолига киновидео хизмати кўрсатиш билан шуғулланувчи давлат корхоналарини);
• миллий фильмларни ишлаб чиқаришга сарфланган харажатларни қайтариш самарасини ошириш ва уни мамлакатда кенг тарғиб қилиш учун хориж фильмлари намойишига квоталар белгилаш (бунда Ўзбекистон ҳудудида намойишга қўйиладиган хориж фильмларининг прокатдаги улушига чекловлар (фоиз) қўйилади. Бунга мисол қилиб, Франция, Италия, Буюк Британия, Ҳиндистон ва Германия каби хориж давлатлар ҳудудида хорижий фильмларни намойишига квоталар белгиланлигини кўрсатиш мумкин);
• тижорат банклари томонидан миллий фильмлар ишлаб чиқариш учун имтиёзли кредитлар берилишида давлат кафолатини белгилаш;
• фильмларга прокат гувоҳномаси бериш ва кинотеатр чипталаридан йиғимларни жорий этиш белгиланади. Йиғилган маблағлар миллий кинематографияни қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш жамғармасига мақсадли йўналтирилади).

6. Фильмларни доимий сақлаш тартиби белгиланади (эътиборлиси шундаки, фильмларни доимий сақлаш тартибини белгиловчи қонун ҳужжатларининг мавжуд эмаслиги ҳозирги кунда уларнинг йўқ бўлиб кетиш хавфини юзага келтирган. Бинобарин, фильмнинг нусхаси, алоҳида ҳолларда фильмнинг бирламчи материаллари мажбурий тартибда Архив фондига топширилиши ва улар миллий бойлик (мулк) сифатида сақланиши зарур (шу жумладан, хусусий студиялар томонидан яратилган фильмлар ҳам).

Шу билан бирга, қонунда тури ва жанрига қараб турлича тоифада бўлган фильмларнинг алоҳида жиҳатлари белгиланади. Бундан ташқари, ўқув фильмлари (ўқув юртлари талабаларининг босқич (курс) ва диплом ишлари), шунингдек давлат буюртмаси асосида тайёрланадиган дебют-фильмларнинг мақоми белгиланиши мумкин.

7. Ўзбекистонда бозор муносабатлари ривожланиши шароитида миллий кинематография саҳнасида пайдо бўлган продюсерлар, дистрибьюторлар, инвесторлар ва бошқа субъектларнинг ҳуқуқий мақоми белгиланади (ҳозирги кунда ушбу номлар тез-тез учраб турсада, уларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва вазифалари ҳуқуқий жиҳатдан белгиланмаганлиги амалиётда киноасарлар яратиш жараёни иштирокчилари ўртасида низоли вазиятларни юзага келтириб, фильмларни суратга олиш жараёнига салбий таъсир кўрсатади).

8. Кинематография соҳасидаги бошқарув органларининг тармоқ сифатида тизими белгиланади, соҳада фаолият кўрсатувчи жамоатчилик ташкилотларини ташкил этиш тартиби ва уларнинг ўрни аниқланади.

Махсус қисмда:

1. Киноасарларни яратиш (ишлаб чиқариш) ва улардан фойдаланиш (прокат қилиш, тарқатиш, кўпайтириш)нинг турли босқичларидаги ҳуқуқий муносабатларнинг алоҳида жиҳатлари белгиланади.

1.1. Фильмлар ишлаб чиқариш босқичида:

киноасари яратишдаги барча иштирокчилар ўртасида муаллифлик-ҳуқуқий, меҳнат ва хўжалик муносабатлари мустаҳкамланади, уларнинг фильм ишлаб чиқариш жараёнидаги функциялари ва ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади (кинематография соҳасидаги муаллифлик-ҳуқуқий муносабатларни амалдаги қонунчилик, биринчи навбатда, «Муаллифлик ҳуқуқи ва турдош ҳуқуқлар тўғрисида»ги қонун билан тўлиқ тартибга солиш имкони йўқ, бу эса амалиётда, айниқса ижодкорларга муаллифлик ҳақини мутаносиб равишда тўлашда уларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб келади. Ходимларга боғлиқ бўлмаган ҳолда олдиндан режалаштирилмаган ишлаб чиқаришдаги тўхталишлар ва ишсиз туриб қолиш каби меҳнат муносабатларидаги ўзига хос хусусиятлар қонунда ўз аксини топиши зарур, шунингдек кинематография соҳасида ихтиёрий ва мажбурий суғурталаш тизимини қонун ҳужжатлари билан мустаҳкамлаш зарурати амалиётда анча вақт олдин юзага келган масаладир);

миллий фильмлар ишлаб чиқарилишини давлат томонидан молиялаштириш ва давлатнинг бошқа кўринишдаги қўллаб-қувватлаш шартлари белгиланиб, қўллаб-қувватлашнинг аниқ мезонлари ва тартиби кўрсатилган ҳолда давлат кўмагини олувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари доираси аниқланади; давлат молиявий қўллаб-қувватловчи сифатида ҳампродюсер (сопродюсер) бўлиши, ва бу каби қўллаб-қувватлаш орқали яратилган киноасарларга нисбатан мулкий ҳуқуқининг бир қисмини эгаси бўлиши мумкинлиги белгиланади.

1.2. Фильм ишлаб чиқаришни якунлаш ва уни фойдаланишга тайёрлаш босқичида:

фильмни қабул қилиш тартиби ўрнатилиб, фильм нусхалари ва бирламчи материалларни қабул қилиб олишнинг техник стандартлари белгиланади (ушбу босқичда истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон ҳудудида фильмлардан фойдаланиш (прокат қилиш, намойиш қилиш, тарқатиш, кўпайтириш ва ҳок.) учун техник ва технологик талабларни белгилашда фильмларни давлат рўйхатидан ўтказиш (регистрация қилиш) ва прокат гувоҳномасини бериш механизмини ишлаб чиқиш зарур бўлади);

1.3. Фильмлардан фойдаланиш босқичида:

аудиовизуал асарлардан фойдаланиш билан боғлиқ асосий фаолият турларини лицензиялаш шарти белгиланади (Вазирлар Маҳкамасининг 2012 йил 15 мартдаги 72-сон қарорида аудиовизуал асарлардан фойдаланиш фаолият турларини лицензиялаш тартиби белгиланган. Лекин, аудиовизуал асарлардан фойдаланиш фаолият турларини лицензиялаш иккита алоҳида орган, яъни «Ўзбеккино» МА (экранда намойиш этиш фаолият тури бўйича) ва Intellэктуал мулк агентлиги томонидан (фильмларни такрорлаш, сотиш, прокатга бериш фаолият турлари бўйича) лицензияланиши аудиовизуал асарлардан фойдаланишни амалга оширувчи субъектлар фаолияти устидан тизимли назорат ўрнатиш имконини бермайди).

Шундай экан, Қонун лойиҳасига фильмлардан фойдаланиш тамойиллари киритилиши, шунингдек фильмларни прокат қилиш ва оммавий намойиш этиш, фильмларни тайёрлаш, кўпайтириш ва тарқатишдаги умумий талаблар белгиланиши мақсадга мувофиқ. Ушбу талабларнинг қонунда мустаҳкамланиши Вазирлар Маҳкамасининг 2013 йил 15 августдаги 225-сон қарори 1-иловаси билан тасдиқланган «Тадбиркорлик фаолияти соҳасида рухсат этиш хусусиятига эга ҳужжатлар рўйхати»га кинематография соҳасида рухсат бериш тартиб-таомиллари киритилишига асос бўлиб, келгусида ҳар бир фильмнинг қонунда белгиланган талаб ва шартларга мувофиқлигини эксперт баҳолаш ва улардан фойдаланишга рухсат бериш тартибини ўрнатиш имконини юзга келтиради.

киноасарлардан фойдаланишда телевидениенинг имкониятларини ҳисобга олиш зарур (бунинг учун, фильмларнинг намойишини ташкил қилишда уларнинг реклама блокларини телеканалларда жойлаштириш каби қоидаларни амалдаги қонун ҳужжатларига (масалан, «Реклама тўғрисида»ги қонунга) киритиш мумкин).

миллий фильмларнинг маҳаллий ва халқаро кинофестиваллардаги иштирокини тартибга солишга қаратилган нормалар киритилади (бунда миллий фильмларнинг маҳаллий ва халқаро кинофестивалларда иштирокини давлат томонидан қўллаб-қувватлаш (молиялаштириш)нинг тамойиллари ва тартиби назарда тутилади).

1.4. Фильмларни (нусха ва бирламчи материалларини) сақлаш босқичида:

фильмлар материалларини йиғиш, сақлаш, ўрганиш ва тиклаш фаолиятини амалга оширувчи архивлар (кинофонд) фаолияти ҳуқуқий тартибга солинади (бунда материалларни қабул қилиш тартиби, уларнинг техник сифати устидан назорат қилиш, сақланаётган материаллардан архивларнинг фойдаланиши, шунингдек уларни ҳуқуқ эгаларига ва фойдаланувчиларга тақдим этиш тартиби назарда тутилади).

2. Кинематография соҳасидаги ташкилотларни солиқлар ва божхона йиғимларидан озод қилиш тартиби ва шартлари белгиланади.

Хусусан:

• корхоналар қўшимча қиймат солиғи (QQС) ва фойдадан олинадиган солиқдан озод этилади (бу эса корхоналарнинг кинематография фаолияти билан шуғулланишига қулайликлар режимини яратиб, маблағ тақчиллиги шароитида киностудияларнинг ўз қўшимча маблағлари ҳисобидан миллий фильмларни ишлаб чиқариш имкониятларини оширади ва кўрсатиладиган хизматларга (ишлаб чиқариш ва намойиш қилишга) сарфланадиган харажатлар камаяди);
• импорт ва экспорт билан боғлиқ, Ўзбекистон ҳудудига олиб кириладиган ва ушбу ҳудуддан олиб чиқиладиган киномаҳсулотлар, киноматериаллар ва киноускуналар учун кинематография ташкилотлари божхона божи ва йиғимлардан озод қилинади (бунинг натижасида, Ўзбекистон ҳудудига олиб кириладиган замонавий хориж киноускуналарининг таннархи арзонлашиб, кинематография соҳасидаги корхоналарни, биринчи навбатда давлат тасарруфидаги киностудияларни техник ва технологик жиҳатдан таъминлаш (модернизация қилиш) имкони юзага келади);

3. Кинематография соҳасидаги халқаро ҳамкорликнинг асосий тамойиллари белгиланади. Хусусан:

• Ўзбекистоннинг ушбу соҳадаги халқаро конвенциялар ва халқаро ташкилотлардаги иштирокидан келиб чиқиб, кинематография йўналишида халқаро сиёсат тамойиллари белгиланади.
• қонунда ҳамкорликда фильм ишлаб чиқаришнинг алоҳида тартиби белгиланади; хорижий ҳамкорлар иштирокида яратилган миллий фильмлардан фойдаланиш тартиби ўрнатилади ва ҳк;
• Ўзбекистон ҳудудида халқаро кинофестивалларни ўтказиш ва Ўзбекистон фуқаролари ва юридик шахсларининг хорижий кинофестивалларда иштирок этиши тартиби белгиланади.

4. Кинематография тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жавобгарлик белгиланади.

Қонун лойиҳасини тайёрлаш 2016 йилнинг июнь ойига қадар якунига етказилиб, жамоатчилик ва мутахассислар муҳокамасига қўйилади. Муҳокама жараёнида берилган таклифлар ва мулоҳазалар Ишчи гуруҳ томонидан кўриб чиқилади. Бундан ташқари, қонун лойиҳаси жорий йилнинг июль ойида «Ўзбеккино» Миллий агентлиги расмий веб-сайтига ва Ягона интерактив давлат хизматлари порталига жойлаштирилади.