Ер пўстида ёки мантиянинг юқори қисмида тўсатдан силжиш, синиш ёки ўпирилиш рўй бериши оқибатида вужудга келадиган ва тўлқинсимон тебранишлар тарзида узоқларга тарқаладиган ерости силкинишлари ва тебранишлари зилзила дейилади. Бир йил давомида бир неча юз минг зилзила юз бериши мумкин, уларнинг аксарияти фақатгина сейсмографлар сезадиган кучсиз зилзилалар бўлиб, одамлар сезадиганлари бир неча мингга етади, вайронкор ер силкинишлари эса бир йилда бир неча ўндан бир неча юзтагача бўлиши мумкин. Зилзилалар ер шарининг тектоник жиҳатдан энг фаол бўлган (масалан, бир қисми Ўзбекистонга кирган Тян-Шан, Афғонистондаги Ҳиндикуш, Тожикистондаги Помир каби) тоғ тизмалари жойлашган ҳудудларда кўпроқ бўлади.
2. Зилзила вақтида нима қилиш керак?
Зилзила вақтида бирламчи қоида, бу — ваҳимага тушмасликдир. Агар бино ичида бўлсангиз, стол ёки стул тагига кириб олинг. Шу йўл билан тепадан қулаши мумкин бўлган нарсалардан (масалан, девор парчасидан) ҳимояланасиз. Эшик тагида (эшик жойлашган оралиқда) туриб олинг — улар бинонинг бошқа қисмларига қараганда мустаҳкамроқ бўлади. Агар ташқарида бўлсангиз, бино, дарахт, сув ёки электр симларига яқин борманг — электр узаткичлари сувга қулаши натижасида унга яқин турганлар учун ўта хавфли вазиятни юзага келтириши мумкин. Машинада бўлсангиз, машина ичидан чиқманг, лекин у бино, девор ёки бошқа қулаши мумкин бўлган объект яқинида турган бўлса, ташқарига чиқиб, автомобилингиз ёнида чўккалаб туринг. Зилзила тўхтаганидан кейин ҳам хавфсиз жойдан чиқмасдан, бироз кутиб туринг.
3. Зилзилани олдиндан билиш мумкинми?
Зилзила ҳақида аниқ маълумот берадиган тизим ҳали яратилмаган, шунинг учун ҳам қачон ва қаерда ҳамда қандай кучдаги зилзила рўй беришини олдиндан айтишнинг ҳозирча иложи йўқ. Фақатгина зилзила вақтида содир бўладиган ўзгаришлар аниқланган холос. Бундан ташқари зилзиладан дарак берувчи омиллар кўп. Масалан — форшок (зилзила олдидан содир бўладиган тўлқинлар). Ўзбекистон Фанлар академияси Сейсмология институти лаборатория мудири, академик Қаҳҳорбек Абдуллабековнинг сўзларига кўра, 1984 йил январь ойида Наманган вилоятининг Поп тумани атрофида кунига бир—иккита майда зилзилалар қайд этилган, орадан бир ой ўтиб эса бундай форшокларнинг сони суткасига 100—150 тага етган. Шунда маҳаллий маъмуриятга зилзила содир бўлиши ҳақида хабар берилган ва ҳақиқатан ҳам Попда 8 балли зилзила рўй берган. Лекин форшоклар доим ҳам кузатилмайди. Масалан, 1966 йилги Тошкент зилзиласи арафасида форшок бўлмаган, фақат афтершоклар кузатилган. 1978 йили Андижондан 120 километр жанубда Олой зилзиласи рўй берган. Ўшанда ерости сув таркиблари ва магнит майдонлари ўзгаргани қайд этилган ва охирги марта зилзиладан 6 соат аввал маҳаллий маъмуриятга зилзила хавфи борлиги ҳақида хабар берилган. «Ўшанда Андижонда раҳбарлар соат 24:00 гача кутиб ўтирган, бироқ охири зилзила бўлишига ишонмай ҳамма уй-уйига тарқаган. Бироқ соат 01:50 да 6 балли зилзила содир бўлган», — дейди академик.
4. 26 октябрь куни Ўзбекистонда сезилган зилзила кучлими, кучсиз?
Зилзила вақтида юзага келувчи сейсмик тўлқинлар энергияси магнитудаларда ўлчанади. Магнитудалар 1 дан 9,5 гача бўлинган бўлиб, ўчоғи қарийб 200 километр чуқурликда бўлган Ҳиндикушдаги 26 октябрь зилзиласи магнитудаси 7,5 га тенг. Яъни, бу силкиниш йилига кўпи билан 20 тагача содир бўладиган «катта зилзила»лар қаторига киради. Қўшни Афғонистондаги ер қимирлаши Термизга 5,5, Тошкентга 5 магнитуда билан етиб келди. Таққослаш учун, 1966 йили Тошкентнинг марказий қисмини амалда тўлиқ вайрон қилган зилзила магнитудаси 5,3 га тенг эди, бироқ унинг ўчоғи бевосита шаҳар остида ва атиги 8—10 километр чуқурликда бўлгани сабаб, етказилган зарари кўлами жуда катта бўлган. Сўнгги йилларнинг энг даҳшатли ер силкиниши — 2011 йил 15 мингдан ортиқ одамнинг ҳаётига зомин бўлган Буюк Шарқий япон зилзиласи вақтида магнитуда 9,1 га етган.
АҚШ Геология хизмати ёки Европа—Ўртаер денгизи сейсмология маркази каби муассасалар деярли бутун жаҳон бўйлаб юз бераётган ер қимирлашлари ҳақида онлайн ахборот узатади. Яқин қўшни мамлакатлар, хусусан, Қозоғистондаги Миллий ахборот маркази Марказий ва Жанубий Осиё минтақасидаги силкинишлар ҳақида ўз сайтида мунтазам маълумот беради. Ўзбекистон Фанлар академияси қошидаги Сейсмология институти мазкур йўналишда илмий-тадқиқот ишлари олиб бораётган олимлар фаолиятини мувофиқлаштириб турса, «Тошкент» марказий сейсмик станцияси Ўзбекистон бўйлаб юз берган силкинишлар ҳақидаги ахборотларни тўплайди (телефонлар: (+998-71)-235-02-30, (+998-71)-235-91-51), мазкур ахборотлар Ўзбекистон рақамли сейсмик тармоғида эълон қилиб борилади.
Изоҳ (0)