“Иқтисодчи бўлиш болаликдаги орзум эди. Чунки иқтисодчилар қандай кўп пул топишни билишади-да”. Ўзбекистонда Elmakon ва olcha.uz каби муваффақиятли бизнеслар асосчиси, эндиликда АҚШда фаолият олиб бораётган IT тадбиркор Элёр Бозоров ўз ҳикоясини шундай бошлайди.
Ҳаммаси фермадан бошланганди
Болалигим Совет Иттифоқи қулаган, оддий истеъмол маҳсулотларини топиш ҳам минг машаққат бўлган даврларга тўғри келган. Оиламиз яхшироқ ҳаёт илинжида она шаҳрим Навоийдан пойтахтга, Тошкентга кўчиб келган. Тўртинчи синфга ўтгунимга қадар бобом-бувимнинг қарамоғида ўсдим. Каттагина ферма эгаси бўлган бобом менга қишлоқ хўжалиги ва чорвачилик сирларини ўргатди. Гарчи ўша вақтда моҳиятини тушунмасам ҳам, бобомнинг таъминот занжири, ишчиларга раҳбарликдаги оқилона бошқарувини кузатарканман, менда тадбиркорлик, етакчилик қобилиятлари шакллана борди. Ўшандаёқ бу ҳаётда нимага эришмоқчи эканлигимни англаб олгандим.
Ота-онам шифокор бўлишимни исташди, аммо менинг орзум иқтисодчи бўлиш эди. Сабаби жуда қизиқ: иқтисодчилар қандай кўп пул топишни билишади! Болаликдаги етишмовчиликлар, оиламга ёрдам бериш истаги ҳар томонлама ўз устимда ишлаш, ўқишда ва жамоатчилик ишларида илғор бўлишга ундарди. Фаол ўқувчи сифатида бир неча карра мактабда “таълим вазири”, “президент” этиб сайлангандим.
Бешинчи синфда ўқиб юрганимда онам болалар кийимлари дўконини очди. Дарсдан кейин унга дўкон ишларида ёрдам бериб, таъминот занжири, устама нарх, бухгалтерия ҳисоби, пул айланмаси ҳақида амалий билимларга эга бўлдим.
Тўққизинчи синфда алмашув дастури асосида бир йил АҚШда таҳсил олиш насиб қилди. 3,7 GPA’га эга бўлиш билан бирга Америка бўлажак бизнес етакчилари клубига аъзо бўлиб, миллий танловларда ўз бизнес лойиҳаларимни тақдим этдим. 200 соатлик волонтёрлик фаолиятим учун президент Обама маъмуриятининг махсус медали билан тақдирландим. Америкада ўтказилган бир йил менда тадбиркор учун муҳим бўлган мустақиллик ва шахслараро мулоқот кўникмаларини тарбиялади.
Бахтли ҳаёт сари чипта
Ўзбекистонда нуфузли университетда таҳсил олиш ўша даврда ҳашамат ҳисобланарди. АҚШдаги ҳаёт нафақат қарорлар борасида, балки молиявий мустақилликка ҳам ўргатгани боис таълим харажатларини ота-онамнинг зиммасига юклай олмасдим. Бахтим кулиб, 2011 йилда Транспорт вазирлиги танловида Ўзбекистонда электромобиллар ишлаб чиқариш ҳақидаги бизнес лойиҳам билан иштирок этиб, исталган университет учун тўрт йиллик тўлиқ грант ютиб олдим. Молиявий аҳвол сабаб олий таълим орзу бўлиб турган бир вақтда бундай ютуқ бахтли ҳаёт сари чипта эди. Ва мен мамлакатдаги энг олд халқаро олий таълим муассасаларидан бири бўлган Вестминистр университети иқтисодиёт ва молия йўналиши талабасига айландим.
Пайпоқ бизнесидан кейинги манзил – Дубай
Университет таҳсили баробарида ўз бизнесимни бошладим. Бозорни уч ой давомида таҳлил қилгач, пайпоқ савдоси сердаромад, деган хулосага келдим. Ўзбекистондаги энг йирик мобил телефон дистрибюторларидан бўлган амакимга бизнес лойиҳамни кўрсатиб, иш бошлашим учун 100 минг доллар олишга муваффақ бўлдим. Таътил вақтида Хитойга сафар чоғида 30 минг долларга пайпоқ буюртириб, улгуржи савдони бошлаб юбордим. Бу бизнесдаги уч йиллик фаолиятим давомида саккизта дўкон очдим, компаниянинг йиллик даромадини қарийб 2,5 млн долларга олиб чиқдим.
Университетни битиришим биланоқ Дубайда жойлашган мобил телефон ва маиший электроника дистрибуцияси билан шуғулланувчи BМ Electronics компаниясига ишга таклиф қилишди. Бу топ-менежер бўлиш мақсадим сари катта қадам эди. Компаниядаги фаолиятимнинг дастлабки олти ойида муаммоли нуқта ҳисобланган таъминот занжири масаласини ҳал қилиш вазифаси юклатилди. Омборхоналар фаолиятига янги ERP-тизимини жорий қилиш орқали етказиб бериш хизматини 20 фоизга тезлаштиришга – 15 кундан бир ҳафтага қисқартиришга муваффақ бўлдим.
Худди Стив Жобсдек: “Ҳаммаси кичкина гараждан бошланганди”
Дубайдаги фаолиятим даврида Марказий Осиё давлатларида онлайн савдо билан шуғулланувчи янги бизнес – BМBОХ.cоm’га асос солдим. Бу илк онлайн-лойиҳам Дубайдан бир ҳафта ичида электроника ва парфюмерия товарларини етказиб бериш хизматини таклиф қиларди. Атиги уч ҳаракат билан турли давлатлардан маҳсулот харид қилиш имконини бергани боис лойиҳа Ўзбекистонда тез оммалашди.
Деярли барча янги мобил телефонлар аввал BМBОХ.cоm’да, кейин очиқ бозорда сотиладиган бўлди. 2016 йилга келиб платформа қарийб 4500 дона телефон ва 1,5 млн доллар қийматидаги парфюмерия сотишга эришди.
2015 йил охирида Ўзбекистонга қайтиб, BМ Electronicsънинг бизнесни ривожлантириш жамоасини бошқара бошладим. Ўша йилларда ёшлар Стив Жобсдан илҳомланар, “ҳаммаси кичкина гараждан бошланганди” қабилидаги ҳикоялар жуда машҳур эди. Ва менга ҳам ўз гаражимда инглиз тилида суҳбат ўтказиб, жамоа йиғиш фикри келди. Шу тариқа йиғилган жамоа билан HTC билан ҳамкорликни йўлга қўйиб, мазкур бренд телефонларининг савдосини 60 фоизга оширишга эришдик.
Ҳалол насия – Elmakon’да
2017 йилда Ўзбекистон иқтисодиёти янги ва очиқ шаклга ўтди. Дистрибюторлик фаолиятини янги даражага олиб чиқиш мақсадида чакана савдо тармоғи – Elmakon’га асос солдим. Деярли бир ярим йил ичида мамлакат бўйлаб 11 та дўконга асос солиб, ойлик савдо ҳажмини 2 млн долларга етказишга муваффақ бўлдим.
Ушбу лойиҳа бизнеснинг барча тармоқлари – кенг қамровли маркетинг, ўз вақтидаги таъминот, чакана савдо, омборхона иши, кенг миқёсда ходимларни саралаш, йирик жамоа бошқаруви, жамоавий иш, ҳамкор ва таъминотчилар билан музокаралар, режалаштириш, бухгалтерия кабиларнинг ичига кириб бориш имконини берди.
Аҳамиятли жиҳати, Elmakon Ўзбекистонда биринчилардан бўлиб исломий молияга асосланган ҳалол насия хизматини таклиф қилган савдо тармоғи бўлди.
Ўзбекистон онлайн бизнесининг “олча”си
2017 йил декабрида яна бир онлайн савдо платформаси – олча.узъни йўлга қўйдим. Мақсад онлайн бизнес тортининг устидаги олчага айланиш эди. Комплекс веб-сайт ва жамоамиз билан ишлаб чиққан CRM-тизими ёрдамида бутун Ўзбекистон бўйлаб товарларни етказишга одатда бир ҳафта кетадиган кезларда биз 3 кун ичида етказиб беришни йўлга қўйдик.
2020 йилда пандемия туфайли онлайн хизматлар янги босқичга чиқди, хусусан, olcha.uz орқали 2,4 млн доллар қийматидаги 20 минг дона маҳсулот сотилди. Шунингдек, қатъий карантин чекловлари амал қилиб турган вақтда ҳам буюртмаларнинг ўз вақтида ва сифатли етказиб берилишини таъминлай олдик.
Huawei’ни оммабоплик бўйича иккинчи ўринга олиб чиқдик
Huawei Ўзбекистон бозорига кириб кела бошлаганида менга компаниядан таклиф тушди. Асосий вазифам бренднинг онлайн ва чакана кўринишдаги савдосини тизимлаштириш эди. Лекин иш бошлаганимиздан сўнг АҚШ Huawei’га санкциялар киритгач, у Google’га тегишли бўлган Android тизимидан фойдаланиши мумкин бўлмай қолди. Натижада компания ўзининг муқобил операцион тизими – HMS’ни жорий қилди. Янги операцион тизим мижозлар учун ноқулайлик туғдирганига қарамай, Huawei телефонлари савдосини кутилган кўрсаткичдан ҳам оширишга (20 фоиз) муваффақ бўлдик. 2019 йил якунига келиб эса Huawei ўз рақиби Samsung’дан кейин энг оммабоп мобил телефонга айланишига эришдик.
Huawei йирик бизнес ҳақидаги тасаввурларимнинг шаклланишида ва йирик тизимда фаолият олиб бориш кўникмаларини ҳосил қилишимда беқиёс рол ўйнади.
Пандемия. Танаффус. Магистратура. Салом, АҚШ!
Пандемия ҳаётимда қайта юклаш даври бўлди. Карьерада бир оз чекиниш қилиб, магистратурада ўқишга қарор қилдим. Бахтим кулиб, АҚШдаги Лиҳай университетининг бизнес коллежида ўқиш учун тўлиқ стипендия ютиб олдим. Лиҳай MBA дастури амалий тажрибамни академик нуқтайи назардан қайта кўриб чиқишга имкон берди.
Америка таълим тизимидаги энг муҳим жиҳатлардан бири – муҳокамаларга очиқлик. Ҳар қандай масалада барча ўз фикрини ўртага ташлай олади. Бу ҳатто курс ишларида ҳам сезилади: ҳажм эмас, ўз фикрингизни асослантириб бера олишингиз муҳим. Шунингдек, профессорлар ва талабалар ўртасида расмий дарс жараёнларидан ташқари норасмий мулоқотнинг ҳам борлиги, устозларнинг ёрдамга шайлиги эътиборга молик. Яна бир муҳим жиҳат бу Alumni Network, яъни бирор компанияга ишга кирмоқчи бўлсангиз, ўша ерда ишлайдиган айни университет битирувчисини топиб, маслаҳат олиш имконияти мавжуд.
Университетнинг энг олди профессорларидан бўлган Дейл Фалсинелли шундай деганди: “Ўз бизнесингни қуриш учун имкон ва журъат бўлса, бошқаларнинг компаниясида ишлашни хаёлингга ҳам келтирма, у ерда ўз бизнесини бошлай олмаганлар йиғилган бўлади”. Мана шу суҳбат, қолаверса, ишбилармонлар дунёсидаги янги қарашлар билан танишув АҚШда ўз бизнесимни очиш фикрини уйғотди.
АҚШнинг логистика ва банк тизимига қадамлар
Ҳозир АҚШда икки турдаги бизнес устида бандман. Бири фаол ҳолатда, иккинчиси эса тайёргарлик босқичида.
Фронтлине Эхпресс – логистика компанияси. У Штатлар бўйича тезкор машиналар етказиб бериш билан шуғулланади. Ташкил қилинганига энди бир йил тўлганига қарамай, бу бизнес 20 га яқин ходимлар жамоасига эга, шунингдек, савдо ҳажми қарийб 1 млн долларга етди. 2024 йилда бу кўрсаткични уч баравар оширишни мақсад қилганмиз.
АҚШда логистика хизматларига ҳар доим эҳтиёж бор, қизиғи, собиқ совет давлатларидан келганлар бу соҳада ўзининг салмоқли ўрнига эга. Менинг лойиҳам тезкор ва онлайн шаклда мижоз ва машина етказиб берувчилар ўртасида воситачиларни камайтиришни назарда тутади.
Иккинчи лойиҳа мусулмонлар учун янгича банк тизими. Аниқроқ айтганда, кредит тизимига муқобил равишда ҳалол насия орқали савдодан иборат. Бу тизим ўз онлайн платформаси орқали қарзга маҳсулот сотиб, исломий молия асосида тўлов тизимини ҳам таклиф қилади. Бундай хизмат АҚШ бозори учун янги бўлса-да, бошқа давлатларда оммалашиб бормоқда.
Университет шахс сифатида шаклланишга ёрдам беради
Билимли одам ҳар доим билимсиздан устун турган. Тадбиркор эса мунтазам равишда ўз устида ишлаши ва илм олиши керак. Қолаверса, у ўз вақтини қадрлаши ва имкониятларидан максимал фойдалана олиши лозим. Бу хоҳ университет таълими, хоҳ онлайн курслар, хоҳ амалий тажриба, хоҳ китоб мутолааси бўлсин. Ҳозирги даврда тил билган инсон атиги бир нечта ҳаракат билан керакли билимни топиб олиши мумкин. Аммо тажрибамдан келиб чиқиб айтишим мумкинки, университет таълими ҳар доим фақат ва фақат фойда келтиради. Айниқса, шахс сифатида шаклланишга, нетворкинг, яъни алоқаларга эга бўлишда университетнинг роли беқиёс. Фақат бунда мақсад диплом эмас, билим бўлиши лозим. Акс ҳолда, бошқа фойдалироқ иш билан машғул бўлган маъқул.
Ўзбекистон ва АҚШдаги бизнес муҳитини солиштирсак, фаолият миқёси, имкониятлар кўлами жиҳатидан улар кўл ва океанга ўхшайди. Умумий жиҳати битта – иккисида ҳам жунгли қонуни амал қилади: фақат кучлилар ғалаба қозонади.
Айрим техник масалаларда Ўзбекистонни илғорроқ дейиш мумкин. Айниқса, тўлов тизимлари борасида америкаликлар анча консерватив. Ўзбекистонда эса бу борада ранг-барангликни кузатиш мумкин.
Таниш-билишчиликнинг йўқлиги, умумий маданиятнинг бегоналиги Америкага келган муҳожир тадбиркор учун қийинчилик туғдириши мумкин. Аммо қонун устуворлиги, имкониятлар кенглиги жуда катта ютуқ ҳисобланади.
Саидазиз Аъзамов, Uzbekistan’s cлуб
Изоҳ (0)