9 сентябрь санасига боғлиқ диққатга сазовор воқеалар қаторидан Толяттида «копейка» автомобилларини серияли ишлаб чиқаришнинг йўлга қўйилиши, Буюк Британияга тегишли нефть танкерининг ҳалокати ва «Аттика» қамоқхонасидаги исёнга оид фактлар ўрин олган.
Энг оммабоп автомобиль: «Копейка»нинг пайдо бўлиши
1970 йилнинг 19 апрелида Толяттидаги Волжск автомобиль заводида биринчи «ВАЗ-2101» автомобили йиғилган, 9 сентябрдан бошлаб эса уни серияли ишлаб чиқариш йўлга қўйилганди. Ушбу енгил машина совет автомобиль саноатидаги энг оммабоп автомобилга айланган. СССРнинг 18 йили давомида 4,8 миллион донадан ортиқ мазкур машина ва унинг модификациялари ишлаб чиқарилган. Халқ тилида «копейка» деб аталувчи «ВАЗ-2101» ҳозирга қадар шу ном билан машҳур.
Хрушчёв ва Толятти
СССР ҳукуматининг Толяттида кичик тиражли енгил автомобилларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган янги заводни қуриш қарори 1966 йилнинг 20 июнида чиққан. Совет ҳукуматининг Ташқи савдо вазирлиги Италиянинг Fiat компанияси билан илмий-техник ҳамкорлик бўйича битим имзолаган. Бу ўз даври учун жуда йирик келишув эди. Шартнома 642 миллион долларга баҳоланган. Италия концернига қарашли намуналардан бири янги машинанинг яратилишига прототип бўлиб хизмат қилган. Бироқ ўтказилган синовлар Fiat’нинг совет йўлларига бардош бера олмаслигини кўрсатган. Келишувлар доирасида италиялик конструкторлар совет муҳандисларининг ўзгартиришларини киритишга рози бўлган. Биргаликдаги ҳаракатлар доирасида машинага 800 дан ортиқ ўзгартириш киритилган.
Совет ҳукумати Италия компаниясининг технологияси ва модель қаторини сотиб олган ҳамда уларга мутахассис тайёрлаш топшириғини беради.
Корхонанинг биринчи бош директори этиб Виктор Поляков тайинланган. Ўша вақтда СССР автомобиль саноати вазирининг ўринбосари лавозимида ишлаган Поляков Леонид Брежневни Италия автомобиль ишлаб чиқарувчилари билан ҳамкорлик қилиш зарурлигига кўндиришга муваффақ бўлган.
Ўзи аслида Италия бозорига биринчи бўлиб Никита Хрушчёв эътибор қаратган. Интернетда Fiat архивига оид кўплаб маълумотлар қаторида, Хрушчёв истеъфосидан бир неча ой олдин италияликлар билан шартнома имзолагани мавжуд. Бошқа вариант сифатида Франциянинг Renault концерни кўриб чиқилган. Айнан Хрушчёв енгил автомобиллар ишлаб чиқариш заруратини таъкидлаган.
Тақдир тақозоси билан совет автогиганти Италия Коммунистик партияси раҳбари шарафига номланган Палмиро Толятти шаҳрида қурилган. Сиёсий арбобнинг ўзи Fiat’ни бир неча бор ишчиларни эксплуатация қилгани учун танқид қилган. Шу сабабли коммунистлар Туриндаги заводда кенг кўламли ишташлашларни амалга оширган. Италиялик тарихчи Валерио Кастроновонинг қайд этишича, «ВАЗ» заводини қуриш учун танланган жойдан хабар топган концерн маъмурияти ғалати ҳолатга тушиб қолган, чунки улар 20 йил давомида коммунистик ғояларга қарши курашиб, Толяттига боғлиқлиги бор ходимларни ишдан бўшатиб келган.
СССР раҳбарияти билан ўзаро манфаатли битим учун Италия корхонасининг топ-менежменти ўзига хос тарих параллелларига кўз юмишни маъқул кўрган. Аввалига итальянлар СССРда йиғиш конвеерини қуришни, барча эҳтиёт қисмларни Fiat ишлаб чиқаришини кўзда тутган.
«Жигули» — руслаштирилган Fiat
Поляков Волжск автомобиль заводининг қурилиши, ускуналар монтажи ва ишлаб чиқаришнинг йўлга қўйилиши билан шуғулланган. Қурилиш ишлари рекорд даражада тез амалга оширилган. 1967 йилнинг январида экскаватор пойдевор учун ердан биринчи тупроқни қазиб олган бўлса, 1968 йилда янги совет автомобили номи учун танлов эълон қилинган. Охир-оқибатда Толятти яқинидаги тоғ тизмаси шарафига қўйилган «Жигули» номи ғолиб чиққан.
1970 йилнинг 19 апрелида автомобиль заводининг асосий конвееридан дастлабки олтита «ВАЗ-2101» ишлаб чиқарилган: иккита кўк ва тўртта олчаранг.
«Копейка» номини эса автомобиль 1990 йиллар охирида, модель сонининг охиридаги бир рақами сабаб олган.
Бир зумда чўкиб кетган Британия кемаси
1980 йилнинг 9 сентябрида Британияга тегишли МV Derbyshire нефть ташувчи кемаси Япония жанубидаги тайфун сабаб чўкиб кетган. Табиий офат оқибатида кема бортида бўлган барча — 44 киши ҳалок бўлган. Bridge синфига кирувчи олти кемадан охиргиси бўлган МV Derbyshire’нинг ҳалокати Буюк Британиянинг денгизга ғарқ бўлган энг йирик кемаси ҳисобланади.
МV Derbyshire 1975 йилнинг сентябрида сувга туширилган ва Bridge синфига кирувчи сўнгги нефть ташувчи кема сифатида 1976 йилнинг июнида иш бошлаган. Аввалига Liverpool Bridge деб номланган кема икки йил давомида қурилган.
1978 йилда Liverpool Bridge номи Bibby Line компанияси флотидаги тўртинчи кема — Derbyshire’га ўзгартирилган. 1980 йилнинг 11 июлида кеманинг сўнгги рейсида Derbyshire Канаданинг Квебек портини тарк этиб, Япониянинг Кавасакиси томон йўл олган. Кема 157 минг тоннадан ортиқ темир рудасини олиб кетаётган бўлган.
1980 йилнинг 9 сентябрида МV Derbyshire Окинавадан 230 мил узоқликда «Орчид» тайфунига дуч келган ва оқибатда кема шу қадар тез чўкиб кетганки, унинг бортида бирор кимса омон қолмаган. Чўкиш тезлиги сабаб кема офат сигналини ҳам беришга улгурмаган. МV Derbyshire об-ҳаво йўналишларини тақдим этиш билан шуғулланувчи Oceannews тижорий компаниясининг маълумотларига таянган ҳолда сузган. Бир неча йил давомида кеманинг бу қадар тез чўкишига «қотил-тўлқинлар» сабаб бўлган деб келинган.
Derbyshire’ни қидириш ишлари 15 сентябрдан бошланган ва олти кундан кейин, кеманинг бирор изи топилмагач тўхтатилган. Орадан олти ҳафта ўтгач, Derbyshire’нинг қутқарув қайиқларидан бирини япон танкери кўриб қолган.
1986 йилда Ирландия қирғоқларида МV Kowloon Bridge юк ташувчи кемаси Атлантикани кесиб ўтиш вақтида чўкиб кетгач, Derbyshire’нинг ҳалокати бўйича тергов ҳалок бўлган денгизчиларнинг қариндошлари талабига кўра қайта тикланган. Денгизчилар иттифоқининг молиялаштируви орқали қидирувлар 1994 йилдан бошланган.
1994 йилнинг июнида Derbyshire қолдиқлари 4 километр чуқурликда 1,3 километрга ёйилиб кетган ҳолатда топилган. Қўшимча экспедиция 40 кун давомида чуқур сув остида ишлайдиган аппаратлар ёрдамида қолдиқларни кузатиб, расмга олган. Якунда кеманинг олд қисмига урилган тўлқинлар тумшуқ томонидан кичик вентиляцион трубалар қопқоғини узиб юборгани аниқланган. Кейинги икки кун давомида денгиз суви очиқ трубалар орқали кеманинг олд қисмига оқиб кириши натижасида кема тумшуғи пастга шўнғий борган.
Охир-оқибат кема тумшуғи кучли тўлқинлардан тўлиқ шикастланган, бу эса биринчи юк бўлманинг люки ичкарига эгилиб, тонналаб сувнинг сониялар ичида киришига йўл очган. Кема чўкишни бошлаганида учинчи люк ҳам узиб юборилган ва у сув қарига ғарқ бўлган. Кема чўккач, сув босими остида у эгилиб, қисмларга ажралиб кетган.
«Аттика» маҳбусларининг қўриқчиларга қарши исёни
1971 йилнинг 9 сентябрида Нью-Йорк штатининг Аттика шаҳри яқинида жойлашган «Аттика» қамоқхонаси маҳбуслари қўриқчиларга қарши исён кўтариб, қамоқхонанинг катта қисмини ўз назорати остига олган эди. Маҳбуслар бир неча нафар қамоқхона қўриқчиларини асирга олиб, ўзларининг бу ерда сақланиш шароитларини яхшилашни талаб қилган.
«Аттика» қамоқхонасидаги исён бундан бир йил олдин «Қабрлар» номи билан машҳурликка эришган Манхэттен тергов изоляторидаги норозиликнинг давоми эди. «Қабрлар»даги исён бостирилгач, унинг қатор ташкилотчилари ёлғиз камерада жазо ўташи учун «Аттика»га юборилган.
Қамоқхонадаги тартибсизликларга қўшимча равишда бундан бир неча ҳафта олдин — 21 августда «Қора пантера» ҳаракатининг фаоли Жорж Жексон қамоқдан қочиш вақтида отиб ташланганди. Жексонга қарши унинг антикапиталистик ва ирқчиликка қарши сиёсати доирасида қамоқхона назоратчиси ўлдирилди, деган ёлғон айблов қўйилган.
«Аттика»даги маҳкумлар учун яратилган шароит даҳшатли бўлган. Қамоқхона 1,2 минг кишига мўлжалланган бўлишига қарамай, оммавий тартибсизликлар вақтида у ерда 2243 киши сақланган. Маҳбуслар қўриқчилар томонидан мунтазам таҳқирланиб келинган. Қамоқхонадаги маҳбусларнинг 50 фоиздан ортиғини ташкил этувчи қора танлилар оқ танли қўриқчилар томонидан ирқчиликка йўл қўйилаётганидан шикоят қилиб келган. Бу қўриқчилар қора танли маҳбусларни энг ёмон ва кам ҳақ тўланадиган қамоқхона ишларига йўналтирган.
«Аттика»даги тартибсизлик икки нафар маҳбус ўртасидаги нисбатан кичик муштлашувдан келиб чиққан. Бироқ қўриқчиларнинг унга аралашуви ва маҳбусларни ўз камераларга қайтаришга бўлган уриниши қўриқчи ва маҳкумлар ўртасида катта жанжални юзага келтирган. Даставвал қўриқчилар вазиятни қўлга олиб, маҳбусларни яккалик камераларга қайтаришга муваффақ бўлган. Қўриқчилар қаттиқ чора кўришидан хавотирга тушган маҳбуслар оммавий равишда исён кўтаради.
Тартибсизликлар бутун қамоқхона бўйлаб тезда тарқалиб, маҳбусларнинг қарийб ярми унда иштирок этган ва қамоқхона ҳовлиларидан бирини, иккита ўтиш йўлаги ва марказий диспетчерлик хонасини назоратга олган. Улар 43 нафар қамоқхона нозири ва бошқа ходимларини асирда ушлаган.
Маҳбуслар музокара ўтказиб, Нью-Йорк губернатори Нелсон Рокфеллерга ўз талабларини етказадиган қўмитани сайлаган. Талаблар ўз ичига тиббий хизмат кўрсатишни яхшилаш, ташриф буюрувчилар билан учрашувда адолатли тақсимот, овқат сифатини яхшилаш, эътиқод эркинлиги, маҳбуслар ишлагани учун тўланадиган маошни ошириш ва қўриқчилар томонидан жисмоний тазйиқларга барҳам беришни олган. Шунингдек, улар қамоқхона бошлиғини лавозимдан олиб ташлаш ва юзага келган тартибсизлик учун маҳбуслар жазоланмаслиги бўйича ваъда беришларини талаб қилган.
Маҳбуслар билан музокара олиб борган Рокфеллер бир вақтнинг ўзида куч ишлатиб қамоқхонада исённи бостириш рейдига тайёргарликни бошлаган. 13 сентябрь куни қамоқхона қўриқчилари отряди ва Нью-Йорк штати полицияси маҳкумларга қарата газли гранаталарни отиб, ўқотар қуролларни қўллаган ҳолда қамоқхонани эгаллаган. Оқибатда 29 нафар маҳбус ва 9 нафар асир ҳалок бўлган.
Жамоатчилик муносабати
Исёндан кейин Қўшма Штатлар ҳудудидаги бошқа қамоқхоналарда ҳам, жумладан, Массачусетс, Индиана, Мичиган, Ғарбий Виржиния ва Жоржия қамоқхоналарида норозилик ҳамда тартибсизликлар амалга оширилган. Маҳкумлар бирдамлик қўмитаси ахборот бюллетенига кўра, 1971 йилнинг 30 сентябрида «Аттикада юз берган қонли исён ҳақидаги 13 хабардан сўнг, йил бошидан буён қамоқхоналарда амалга оширилган жами исёнлар икки баробарга кўпайган». Маҳбусларни, хусусан, Ню-Ёрдаги қамоқхонада сақланаётганларни қўллаб-қувватлаш мақсадида кўп сонли митинглар ўтказилган, шунингдек, губернатор Рокфеллер тарафдорлари ҳам намойишлар ташкиллаштирган. Бундан ташқари, Жон Леннон каби ижодкорлар, Анжела Дэвис каби фаоллар маҳбуслар шарафига ўз асарларини яратиб, расмий чорани қоралаган.
Нью-Йорк штати қамоқхона тизимига кўрсатилган таъсир
«Аттика»даги исён Нью-Йорк штатидаги ахлоқ тузатиш муассасаларига қисман ўзгартириш киритилишига сабаб бўлган, жумладан:
- Кўпроқ чўмилиш, совун бериш, тиббий хизматдан фойдаланиш ва оилаларнинг тез-тез келишига рухсат берилган;
- Шикоятларни кўриб чиқиш жараёни жорий этилган;
- Маҳбус қамоқхона амалдорлари билан учрашувда ўзи номидан қатнаша оладиган вакилларни танлашига имкон берувчи Алоқа қўмитаси ташкил этилган:
- Маҳбусларга ёрдам кўрсатадиган юристлар тармоғи — Prisoners Legal Services учун маблағ ажратиш йўлга қўйилган;
- Олий таълимдан фойдаланиш имконияти яратилган;
- Маҳбусларнинг диний эътиқод эркинлиги таъминланган.
«Кун хронологияси» лойиҳаси доирасида ҳар куни эрталаб соат 09:30 да ушбу санага боғлиқ энг муҳим ва қизиқарли воқеалар ёритиб борилади.