35 йил аввал илмий-фантастик ёзувчи Айзек Азимов дунё 2019 йилда қандай бўлишини башорат қилган эди: қайсилари амалга ошди?

35 йил олдин, 1984 йил арафасида, Жорж Оруэллнинг «1984» дистопик асари башоратидан таъсирланган Канаданинг The Star нашри машҳур илмий-фантастик ёзувчи Айзек Азимовдан 2019 йилда инсониятни нималар кутиши ҳақида мақола ёзишини сўраган. Бу ҳақда Lifehacker хабар берди.

Бу йил тасодифан танланмаган. Оруэллнинг шоҳ асари 1949 йилда, яъни ёзувчи томонидан тасвирланган даврдан 35 йил олдин нашр этилган. Журналистларга бундан кейинги 35 йил ичида ҳам дунё қандай ўзгаришини билиш қизиқ бўлган.

Энди Азимовнинг башоратлари қанчалик тўғри эканини текшириш мумкин.

Нималар амалга ошди?

Азимовнинг фикрига кўра, инсониятнинг 2019 йилга бориб 3 та муҳим масалада боши қотади:

1. Ядровий урушнинг эҳтимоли.
2. Оммавий компьютерлаштириш.
3. Космосдан фойдаланиш.

Биринчи пунктга келсак, Азимовдан келажакни башорат қилиш сўралган пайтларда, икки гигант кучлар — Собиқ Иттифоқ ва АҚШ ўртасидаги муносабатлар қайноқ нуқтага етиб келган, дунё эса совуқ урушдан танг ҳолга тушган эди. Бутун дунё фалокат ёқасида эди, лекин башоратчи шунда ҳам некбин бўлишни танлаган.

«Агар АҚШ ва Собиқ Иттифоқ бир-бирига ёпишишда давом этса, 2019 йилда ҳаёт қандай бўлишини муҳокама қилиш мутлақо фойдасиз. Бундай ҳолда, бизлардан, фарзандларимиз ва набираларимиздан фақат озчилик тирик қолади. Шундай экан, мен глобал азоб-уқубатларни батафсил баён этишда ҳеч қандай маъно кўрмаяпман. Шунинг учун келинг, ядровий уруш бўлмайди, деб ҳисоблаймиз,» — деган ёзувчи ўша вақт.

Шунингдек, Азимовнинг компьютерлаштириш бўйича башорати ҳам тўғри чиқди. Ажабланарлиси, 1980 йилларнинг бошида ушбу соҳанинг оммавий ривожланишига жуда кам одам ишонган эди. Ёзувчи ўзининг башоратидан бир нечта қўшимча хулосалар ҳам чиқарган ва улар бугунги кунда амалга ошмоқда. Қуйида бу ҳақида батафсил берилган.

1. Оммавий компьютерлаштириш

Буни Азимов қатъий ишонч билан содир бўлиши аниқ ҳодиса деб атаган. Унинг сўзларига кўра, 2019 йилга келиб, жамият шу даражада компьютерсиз яшай олмайдиган бўлиб қоладики, нафақат иқтисод ва саноат соҳасида, балки ҳар бир уйда компьютер ишлатилади.

«Бу соҳада ортда қолган мамлакатлар шунчалик қийналадики, ҳукуматнинг ўзи компьютерлаштиришни талаб қилади, худди ҳозир қурол талаб қилаётгани каби,» — дея таъкидлаган Азимов.

Бу башорат албатта амалга ошди: бугунги кунда деярли ҳар бир уйда, ҳатто ривожланмаган мамлакатларда ҳам компьютерлар мавжуд.

2. Баъзи касбларнинг йўқ бўлиб кетиши

Азимов нуқтайи назаридан қаралганда, бу факт компьютерлаштиришнинг оқибатида юзага келади. Бироқ бу ҳаммани ҳам хурсанд қилмайди.

«Саноат инқилобидан олдин, инсониятнинг аксарияти қишлоқ хўжалиги ва унга алоқадор хизматлар билан шуғулланарди. Саноатлаштириш бошланганда, фермадан заводга ўтиш тез амалга ошди, бироқ ишсиз қолган кўп одамлар учун оғир бўлди. Компьютерлаштириш жараёнида фабрикадан янги соҳага ўтиш янада тезроқ амалга ошади ва бунинг натижаси ундан-да оғирроқ бўлади,» — дея башорат қилган ёзувчи.

Гап компьютерлар одамларнинг ишини олиб қўяётганида ҳам эмас. Шунчаки ҳар хил касбларга эҳтиёж йўқолади: ҳар қандай қоғоз билан боғлиқ иш, ҳар қандай йиғиш билан боғлиқ иш, ҳар қандай механик такрорланадиган иш автоматлаштирилади. Уларни энди компьютерлар ва улар назорат қилаётган роботлар тез ва муваффақиятли бажаради.

Бу башорат ҳам рўёбга чиқди: 2019 йилгача бир қатор касблар, масалан, телефон операторлиги ва стенографлик йўқолиб кетди, 2020 йилгача эса меҳнат бозоридан яна ўнлаб касблар йўқ бўлиб кетиши кутилмоқда. Буларнинг бари, Азимов айтганидек, компьютер бошқарув тизимларини автоматлаштириш ва ривожлантириш билан боғлиқ.

3. Таълим концепциясини ўзгариши

Ёзувчининг фикрига кўра, меҳнат бозорига компьютерларнинг кириб келиши мактаб (ва ундан кейинги) таълимига ёндашувни тубдан ўзгартириб юборади. Аввало, таълим компьютерлаштирилган бўлиши керак. Саноатлаштириш давридан олдин инсон саводсиз ҳолда ҳам тўқ яшай олган бўлса, 2019 йилда компьютердан фойдаланишни билмаган инсон учун яхши яшаш иложсиз бўлиб қолади.

Футурист ўқитувчилик касбини ҳам йўқолиб кетишини тахмин қилган. 2019 йилга келиб уларнинг ўрнини компьютерлар осонгина эгаллаши мумкин. Болалар эса стандарт ўқув режасидан эмас, балки индивидуал қобилияти ва ўз қизиқишидан келиб чиққан ҳолда уйда таълим олади.

Умуман олганда, бу тахминни яқин орада амалга ошади дея ҳисоблаш мумкин. Болаларни тарбиялаш ва таълим бериш тамойиллари тубдан ўзгарди. Онлайн-мактабларда масофавий таълимни афзал кўраётган ота-оналар сони тобора ошиб бормоқда.

4. Экологик муаммоларнинг ошиб бориши

«Атроф-муҳитнинг чиқиндиларга тўлиши ва ифлосланишига нисбатан одамларнинг масъулиятсизлиги оқибатлари вақт ўтиши билан янада аниқ ва чидаб бўлмас даражага етади. Бунга қарши курашиш долзарб бўлиб боради. 2019 йилга келиб технологиядаги ютуқлар бизни атроф-муҳитнинг таназзулга учрашини олдини олишга ёрдам берадиган воситалар билан таъминлайди, дея умид қилишдан ўзга чорамиз йўқ,» — дея тахмин қилган Азимов.

Ушбу тахминнинг биринчи ярми аниқ амалга ошди: экологик муаммолар тобора ўсиб бормоқда. Аммо иккинчи қисмида хатолик бор: замонавий олимлар бу инқироздан чиқиш йўлини ҳалигача топа олмаган.

Ҳали амалга ошмаган, бироқ амалга ошиши мумкин бўлган башоратлар

1. Ҳар бир уйда робот

Азимов 1984 йилги робототехника қонунлари муаллифи сифатида қуйидагича ишонч билдирган: «Мобил компьютерлаштирилган объект, яъни робот, аллақачон саноатга кириб келди. Келгуси йилларда эса ҳар бир уйга кириб боради.»

Ҳозирча бу амалга ошмади. Албатта, бу ерда роботли чангютгичлар, ақлли қаҳва машиналари ва  тефаллар назарда тутилмаяпти.

2. Космосни о‘злаштириш

Азимовнинг фикрига кўра, 2019 йилга қадар инсоният янги куч билан Ойга қайтади ва у ерда яшаш учун катта станция яратади. Унинг ишчилари фойдали маъданлар қазиб олиб, космосдаги бошқа объектларни қуриш учун зарур бўлган қурилиш материалларини ишлаб чиқаради. Илмий-фантастик ёзувчиси глобал ишлаб чиқаришни орбитада амалга оширишни тахмин қилган (бу сайёрадаги атроф-муҳитнинг ифлосланишини камайтирарди). Бундан ташқари қуёш энергиясини йиғувчи ва уни Ерга етказувчи катта космик электр станцияни яратилишини ҳам башорат қилган.

Лекин булар ҳали амалга ошмади.

3. Бутун дунёда тинчлик

Цивилизациянинг мавжудлигига бевосита боғлиқ бўлган ижтимоий, экологик, космик ва таълим масалаларини ҳал қилиш зарурати инсониятни бирлаштириши керак.

«Миллатлар ўртасида ва миллатлар ичидаги гуруҳлар ўртасидаги ҳамкорлик ўсиб боради. Бу идеализм ёки виждонли одамлар кўпайиши билан эмас, балки онгнинг совуққонлиги билан боғлиқ: ҳамкорликнинг етишмаслиги ҳамма учун ўлим деганидир,» — деган Азимов.

Шу боис, Азимов ҳатто бирор турдаги дунё ҳукуматини яратилишини ҳам тахмин қилган. Афсуски, бу масала бўйича афсонавий илмий-фантастик ўта оптимист тарзда фикрлаган экан.