35 yil avval ilmiy-fantastik yozuvchi Ayzek Azimov dunyo 2019-yilda qanday bo‘lishini bashorat qilgan edi: qaysilari amalga oshdi?

35 yil oldin, 1984-yil arafasida, Jorj Oruellning “1984” distopik asari bashoratidan ta’sirlangan Kanadaning The Star nashri mashhur ilmiy-fantastik yozuvchi Ayzek Azimovdan 2019-yilda insoniyatni nimalar kutishi haqida maqola yozishini so‘ragan. Bu haqda Lifehacker xabar berdi.

Bu yil tasodifan tanlanmagan. Oruellning shoh asari 1949-yilda, ya’ni yozuvchi tomonidan tasvirlangan davrdan 35 yil oldin nashr etilgan. Jurnalistlarga bundan keyingi 35 yil ichida ham dunyo qanday o‘zgarishini bilish qiziq bo‘lgan.

Endi Azimovning bashoratlari qanchalik to‘g‘ri ekanini tekshirish mumkin.

Nimalar amalga oshdi?

Azimovning fikriga ko‘ra, insoniyatning 2019-yilga borib 3 ta muhim masalada boshi qotadi:

1. Yadroviy urushning ehtimoli.
2. Ommaviy kompyuterlashtirish.
3. Kosmosdan foydalanish.

Birinchi punktga kelsak, Azimovdan kelajakni bashorat qilish so‘ralgan paytlarda, ikki gigant kuchlar — Sobiq Ittifoq va AQSh o‘rtasidagi munosabatlar qaynoq nuqtaga yetib kelgan, dunyo esa sovuq urushdan tang holga tushgan edi. Butun dunyo falokat yoqasida edi, lekin bashoratchi shunda ham nekbin bo‘lishni tanlagan.

“Agar AQSh va Sobiq Ittifoq bir-biriga yopishishda davom etsa, 2019-yilda hayot qanday bo‘lishini muhokama qilish mutlaqo foydasiz. Bunday holda, bizlardan, farzandlarimiz va nabiralarimizdan faqat ozchilik tirik qoladi. Shunday ekan, men global azob-uqubatlarni batafsil bayon etishda hech qanday ma’no ko‘rmayapman. Shuning uchun keling, yadroviy urush bo‘lmaydi, deb hisoblaymiz,” — degan yozuvchi o‘sha vaqt.

Shuningdek, Azimovning kompyuterlashtirish bo‘yicha bashorati ham to‘g‘ri chiqdi. Ajablanarlisi, 1980-yillarning boshida ushbu sohaning ommaviy rivojlanishiga juda kam odam ishongan edi. Yozuvchi o‘zining bashoratidan bir nechta qo‘shimcha xulosalar ham chiqargan va ular bugungi kunda amalga oshmoqda. Quyida bu haqida batafsil berilgan.

1. Ommaviy kompyuterlashtirish

Buni Azimov qat’iy ishonch bilan sodir bo‘lishi aniq hodisa deb atagan. Uning so‘zlariga ko‘ra, 2019-yilga kelib, jamiyat shu darajada kompyutersiz yashay olmaydigan bo‘lib qoladiki, nafaqat iqtisod va sanoat sohasida, balki har bir uyda kompyuter ishlatiladi.

“Bu sohada ortda qolgan mamlakatlar shunchalik qiynaladiki, hukumatning o‘zi kompyuterlashtirishni talab qiladi, xuddi hozir qurol talab qilayotgani kabi,” — deya ta’kidlagan Azimov.

Bu bashorat albatta amalga oshdi: bugungi kunda deyarli har bir uyda, hatto rivojlanmagan mamlakatlarda ham kompyuterlar mavjud.

2. Ba’zi kasblarning yo‘q bo‘lib ketishi

Azimov nuqtayi nazaridan qaralganda, bu fakt kompyuterlashtirishning oqibatida yuzaga keladi. Biroq bu hammani ham xursand qilmaydi.

“Sanoat inqilobidan oldin, insoniyatning aksariyati qishloq xo‘jaligi va unga aloqador xizmatlar bilan shug‘ullanardi. Sanoatlashtirish boshlanganda, fermadan zavodga o‘tish tez amalga oshdi, biroq ishsiz qolgan ko‘p odamlar uchun og‘ir bo‘ldi. Kompyuterlashtirish jarayonida fabrikadan yangi sohaga o‘tish yanada tezroq amalga oshadi va buning natijasi undan-da og‘irroq bo‘ladi,” — deya bashorat qilgan yozuvchi.

Gap kompyuterlar odamlarning ishini olib qo‘yayotganida ham emas. Shunchaki har xil kasblarga ehtiyoj yo‘qoladi: har qanday qog‘oz bilan bog‘liq ish, har qanday yig‘ish bilan bog‘liq ish, har qanday mexanik takrorlanadigan ish avtomatlashtiriladi. Ularni endi kompyuterlar va ular nazorat qilayotgan robotlar tez va muvaffaqiyatli bajaradi.

Bu bashorat ham ro‘yobga chiqdi: 2019-yilgacha bir qator kasblar, masalan, telefon operatorligi va stenograflik yo‘qolib ketdi, 2020-yilgacha esa mehnat bozoridan yana o‘nlab kasblar yo‘q bo‘lib ketishi kutilmoqda. Bularning bari, Azimov aytganidek, kompyuter boshqaruv tizimlarini avtomatlashtirish va rivojlantirish bilan bog‘liq.

3. Ta’lim kontseptsiyasini o‘zgarishi

Yozuvchining fikriga ko‘ra, mehnat bozoriga kompyuterlarning kirib kelishi maktab (va undan keyingi) ta’limiga yondashuvni tubdan o‘zgartirib yuboradi. Avvalo, ta’lim kompyuterlashtirilgan bo‘lishi kerak. Sanoatlashtirish davridan oldin inson savodsiz holda ham to‘q yashay olgan bo‘lsa, 2019-yilda kompyuterdan foydalanishni bilmagan inson uchun yaxshi yashash ilojsiz bo‘lib qoladi.

Futurist o‘qituvchilik kasbini ham yo‘qolib ketishini taxmin qilgan. 2019-yilga kelib ularning o‘rnini kompyuterlar osongina egallashi mumkin. Bolalar esa standart o‘quv rejasidan emas, balki individual qobiliyati va o‘z qiziqishidan kelib chiqqan holda uyda ta’lim oladi.

Umuman olganda, bu taxminni yaqin orada amalga oshadi deya hisoblash mumkin. Bolalarni tarbiyalash va ta’lim berish tamoyillari tubdan o‘zgardi. Onlayn-maktablarda masofaviy ta’limni afzal ko‘rayotgan ota-onalar soni tobora oshib bormoqda.

4. Ekologik muammolarning oshib borishi

“Atrof-muhitning chiqindilarga to‘lishi va ifloslanishiga nisbatan odamlarning mas’uliyatsizligi oqibatlari vaqt o‘tishi bilan yanada aniq va chidab bo‘lmas darajaga yetadi. Bunga qarshi kurashish dolzarb bo‘lib boradi. 2019-yilga kelib texnologiyadagi yutuqlar bizni atrof-muhitning tanazzulga uchrashini oldini olishga yordam beradigan vositalar bilan ta’minlaydi, deya umid qilishdan o‘zga choramiz yo‘q,” — deya taxmin qilgan Azimov.

Ushbu taxminning birinchi yarmi aniq amalga oshdi: ekologik muammolar tobora o‘sib bormoqda. Ammo ikkinchi qismida xatolik bor: zamonaviy olimlar bu inqirozdan chiqish yo‘lini haligacha topa olmagan.

Hali amalga oshmagan, biroq amalga oshishi mumkin bo‘lgan bashoratlar

1. Har bir uyda robot

Azimov 1984-yilgi robototexnika qonunlari muallifi sifatida quyidagicha ishonch bildirgan: “Mobil kompyuterlashtirilgan obyekt, ya’ni robot, allaqachon sanoatga kirib keldi. Kelgusi yillarda esa har bir uyga kirib boradi.”

Hozircha bu amalga oshmadi. Albatta, bu yerda robotli changyutgichlar, aqlli qahva mashinalari va  tefallar nazarda tutilmayapti.

2. Kosmosni o‘zlashtirish

Azimovning fikriga ko‘ra, 2019-yilga qadar insoniyat yangi kuch bilan Oyga qaytadi va u yerda yashash uchun katta stantsiya yaratadi. Uning ishchilari foydali ma’danlar qazib olib, kosmosdagi boshqa obyektlarni qurish uchun zarur bo‘lgan qurilish materiallarini ishlab chiqaradi. Ilmiy-fantastik yozuvchisi global ishlab chiqarishni orbitada amalga oshirishni taxmin qilgan (bu sayyoradagi atrof-muhitning ifloslanishini kamaytirardi). Bundan tashqari quyosh energiyasini yig‘uvchi va uni Yerga yetkazuvchi katta kosmik elektr stantsiyani yaratilishini ham bashorat qilgan.

Lekin bular hali amalga oshmadi.

3. Butun dunyoda tinchlik

Sivilizatsiyaning mavjudligiga bevosita bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy, ekologik, kosmik va ta’lim masalalarini hal qilish zarurati insoniyatni birlashtirishi kerak.

“Millatlar o‘rtasida va millatlar ichidagi guruhlar o‘rtasidagi hamkorlik o‘sib boradi. Bu idealizm yoki vijdonli odamlar ko‘payishi bilan emas, balki ongning sovuqqonligi bilan bog‘liq: hamkorlikning yetishmasligi hamma uchun o‘lim deganidir,” — degan Azimov.

Shu bois, Azimov hatto biror turdagi dunyo hukumatini yaratilishini ham taxmin qilgan. Afsuski, bu masala bo‘yicha afsonaviy ilmiy-fantastik o‘ta optimist tarzda fikrlagan ekan.